Watermelon Cultivation : कलिंगड, खरबूज लागवड तंत्र

डॉ. आदिनाथ ताकटे, ऐश्‍वर्या राठोड

Musk Melon Cultivation : कलिंगड आणि खरबूज ही लहानांपासून मोठ्यांपर्यंत सर्वांची आवडते फळ आहेत. कडक उन्हाळ्यात थंडगार गोड आणि स्वादिष्ट गर कलिंगडापासून मिळतो. कमी क्षेत्रात, कमी गुंतवणुकीत जास्त उत्पादन आणि टिकाऊपणा या गुण वैशिष्ट्यांमुळे कलिंगड लागवड दिवसेंदिवस वाढत आहे. उन्हाळ्याच्या दिवसांत कलिंगडांना जास्त मागणी असते. कलिंगड आणि खरबुजाची लागवड शास्त्रोक्त पद्धतीने केल्यास अधिक उत्पादन मिळविणे शक्य होते.

आरोग्यदायी महत्त्व ः
- कलिंगडाच्या १०० ग्रॅम खाण्यायोग्य भागामध्ये पाणी ९६ टक्के, शर्करा ३.३ टक्के, साखरेचे प्रमाण ९ ते १२ टक्के, प्रथिने ०.२ टक्का, तंतुमय पदार्थ ०.२ टक्का, खनिजे ०.३ टक्का, कार्बोहायड्रेड्‍स ३.३ टक्के, कॅलरी उष्मांक १६ टक्के, लोह ०.००८ टक्का आणि मुबलक प्रमाणात जीवनसत्त्वे असतात.
- खरबजुाचा गर फिक्कट पिवळसर तांबूस किंवा फिक्कट हिरवा असतो. कलिंगडाप्रमाणेच खरबुजामध्ये बिया संपूर्ण गरात पसरलेल्या असून त्या मध्यभागीच असतात. मुबलक प्रमाणात खनिजे तसेच अ, ब आणि क जीवनसत्त्वे आढळतात.

जमीन ः
- रेताड, मध्यम काळी पोयट्याची किंवा गाळाची आणि चांगला निचरा होणाऱ्या जमिनीत पिकाची वाढ चांगली होते.
- जमिनीची सामू ६.५ ते ७.० दरम्यान असावा.
- भारी जमिनीत लागवड केल्यास वेलींची वाढ जास्त होते. तसेच जमीन आणि पाणी यामध्ये समतोल न राखल्यास फळांना भेगा पडण्याची शक्यता असते.
- चिबड, चोपण जमिनीत लागवड करणे टाळावे. अशा जमिनीत सोडिअम, कॅल्शिअम कार्बोनेट व बायकार्बोनेट, मॅग्नेशिअम सल्फेट, क्लोराइडसारख्या विद्राव्य क्षारांचे प्रमाण जास्त असते. त्यामुळे फळांवर डाग पडण्याची शक्यता असते.
- नवीन लागवड केलेल्या फळबागातील रिकाम्या जागेत या फळांची लागवड फायदेशीर ठरते.

पूर्वमशागत ः
- लागवडीपूर्वी जमिनीची उभीआडवी नांगरणी करून घ्यावी. नंतर कुळवाच्या २ ते ३ पाळ्या देऊन ढेकळे फोडून जमीन भुसभुशीत करावी.
- कुळव्याच्या पाळीवेळी हेक्‍टरी ३० ते ४० गाड्या चांगले कुजलेले शेणखत जमिनीत मिसळावे.

लागवड ः
- या पिकाचा कालावधी जातिपरत्वे ९० ते ११० दिवसांचा असतो. लागवड साधारण जानेवारी-फेब्रुवारी महिन्यांत करावी.
- लागवड आळे पद्धतीने २ बाय ०.५ मीटर अंतरावर करावी.
- कलिंगड लागवडीसाठी हेक्टरी २.५ ते ३ किलो (एकरी १ ते १.२५ किलो), तर खरबूज लागवडीसाठी हेक्टरी १.५ ते २ किलो बियाणे वापरावे.
- लागवड करण्यापूर्वी बियाणे किमान १२ तास कोमट पाण्यात भिजवावे. नंतर रात्रभर बियाणे ओल्या बारदानात बांधून ठेवावे. यामुळे उगवण चांगली होते.
- लागवडीपूर्वी प्रतिकिलो बियाणांस कार्बेन्डाझिम २.५ ग्रॅम प्रति किलो प्रमाणे चोळावे.
- लागवड करण्यापूर्वी सिंचन करून आळी चांगली भिजवून घ्यावीत. वाफसा आल्यावर आळ्यामध्ये तीन ते चार बिया १.५ ते २ सेंमी खोल लावाव्यात.

लागवडीसाठी वाण ः
कलिंगड ः
सुधारित वाण ः शुगर बेबी, असाही यामाटो, अर्का माणिक, अर्का ज्योती.
संकरित वाण : अर्का ज्योती, संतृप्ती, अमृत.

खरबूज ः
संकरित वाण : पंजाब हायब्रीड, पुसा रसराज
सुधारित वाण : अर्का राजहंस, अर्काजित भुसार, सरबती पुसा, मधुरस, हरामधू, दुर्गापूर मधू
स्थानिक प्रसिद्ध वाण : लखनौ सफेद, जौनपुरी जाळीदार, टोंक, खारी, शरबते अनार व बथीसा

खत व्यवस्थापन ः
- खताची मात्रा ही जमिनीची सुपीकता, हवामान, हंगाम यावर अवलंबून असते. पूर्वमशागतीच्या वेळी हेक्टरी ३० ते ४० गाड्या चांगले कुजलेले शेतखत किंवा कंपोस्ट खत जमिनीत मिसळून घ्यावे.
- हेक्टरी १०० किलो नत्र (युरिया २१७ किलो), ५० किलो स्फुरद (सिंगल सुपर फॉस्फेट ३१३ किलो) आणि ५० किलो पालाश (म्युरेट ऑफ पोटॅश ८३ किलो) प्रमाणे द्यावे. शिफारशीत मात्रेपैकी नत्र खताची अर्धी मात्रा आणि संपूर्ण स्फुरद, पालाश लागवडीच्या वेळी द्यावे. उर्वरित नत्र लागवडीनंतर ३० ते ३५ दिवसांनी वेल शेंडा धरू लागल्यावर द्यावे.
- संकरित वाणांकरिता हेक्टरी २०० किलो नत्र (४३४ किलो युरिया) १०० किलो (६२५ किलो सिंगल सुपर फॉस्फेट) आणि १०० किलो पालाश (१६६ किलो म्युरेट ऑफ पोटॅश) द्यावे. यापैकी निम्मे नत्र आणि संपूर्ण स्पुरद, पालाश लागवडीवेळी द्यावे. आणि उर्वरित नत्र लागवडीनंतर ३० ते ३५ दिवसांनी वेल शेंडा धरू लागल्यावर द्यावे.

- नदीपत्रात लागवड करताना वेलींची उगवण झाल्यानंतर पंधरा दिवसांनी १०० ग्रॅम अमोनिअम सल्फेट द्यावे. त्यानंतर पंधरा दिवसांनी पुन्हा १० ग्रॅम अमोनियम सल्फेट वेलीला देऊन भर द्यावी.
- फळांचे जास्त प्रमाणात उत्पादन घेण्यासाठी वेलीवर मादी फुलांची संख्या जास्त असणे आवश्यक असते. काही संजीवकांचा कार्यश्रम वापर करून मादी फुलांची संख्या वाढविता येते.

वेलीची दोन पाने अवस्था असताना शिफारशीप्रमाणे संजीवकांची फवारणी करावी. याशिवाय बोरॉन आणि मॉलिब्डेनम (३ पीपीएम आणि कॅल्शिअम या सूक्ष्म अन्नद्रव्यांचे फवारणी केल्यास उत्पादनात वाढ मिळते. तसेच फळे चांगली तयार होतात.

वाण---शिफारशीत मात्रा (नत्र: स्फुरद : पालाश (किलो प्रति हेक्टर)---रासायनिक खाते (किलो/हे) किंवा (गोणी/हेक्टर)
००---००---नत्र (युरिया)---स्फुरद (सिंगल सुपर फॉस्फेट)---पालाश (म्युरेट ऑफ पोटॅश)
सुधारित वाण---१००:५०:५०---१०० (२१७ किलो युरिया) (५ गोण्या)---५० (३१३ किलो) (६ गोण्या एसएसपी)---५० (८३ किलो म्युरेट ऑफ पोटॅश) (२ गोण्या एमओपी)
संकरित वाण---२००:१००:१००---२०० (४३४ किलो युरिया) (साधारणपणे १० गोण्या युरिया)---१०० (६२५ किलो सिंगल सुपर फॉस्फेट) (साधारणपणे १२.५ गोण्या एसएसपी)---१०० (१६६ किलो म्युरेट ऑफ पोटॅश) (साधारणपणे ३.५ गोण्या एमओपी)

टीप ः वरील दिलेल्या मात्रेपैकी निम्मे नत्र, संपूर्ण स्फुरद आणि पालाश लागवडीच्या वेळी द्यावे. आणि उर्वरित नत्र ३० ते ३५ दिवसांनी वेल शेंडा धरू लागल्यावर द्यावे.

आंतरमशागत ः
- बी उगवण झाल्यानंतर कीडग्रस्त व रोगट रोपे उपटून घ्यावीत. आणि नांग्या भराव्यात. उगवण झाल्यावर वेल पूर्ण वाढीला लागेपर्यंत (२० ते २५ दिवस) तण काढून शेत भुसभुशीत ठेवावे. वेलींना वेळोवेळी भर द्यावी. तसेच वेलींना वळण देऊन गादी वाफ्यावर घ्यावे. म्हणजे फळे पाण्याने खराब होणार नाहीत.

पाणी व्यवस्थापन ः
- पिकाच्या वाढीसाठी नियमित आणि पुरेसा पाण्याचा पुरवठा अवश्य करावा. अनियमित पाणी पुरवठ्यामुळे फळे तडकण्याची शक्यता असते.
- फळे कुजू नयेत म्हणून सिंचन करतेवेळी फळांचा पाण्यासोबत संपर्क येणार नाही याची काळजी घ्यावी.
- फळाच्या वाढीच्या काळात वेलांना पाण्याचा ताण बसणार नाही याची काळजी घ्यावी.
--------------------------------------------------
- डॉ. आदिनाथ ताकटे, ९४०४०३२३८६
(मृद्‍शास्त्रज्ञ, एकात्मिक शेती पद्धती महात्मा फुले कृषी विद्यापीठ, राहुरी)