डॉ. उत्तम होले, डॉ. किरण देशमुख
नगदी पिकांपैकी प्रमुख पीक असलेल्या कापूस पिकावर विविध किडींचा प्रचंड प्रादुर्भाव दिसून येतो. त्यामुळे उत्पादनात आणि तंतूच्या (रुई) गुणवत्तेत मोठी घट होते. बदलते हवामान, कृषी पद्धतींतील बदल, रासायनिक कीडनाशकांचा अतिवापर आणि बीटी बियाण्यांचा जास्त प्रमाणात वापर यामुळे किडींच्या स्वरूपात मोठा बदल झाला आहे.
सध्या कापूस पिकावर रसशोषक किडी आणि बोंड अळी दोन प्रमुख किडींच्या समूहांचा मोठा प्रभाव आहे. यामध्ये विशेषतः गुलाबी बोंड अळी ही सर्वाधिक विध्वंसक ठरत आहे.गुलाबी बोंड अळी (पेक्टिनोफोरा गोस्स्यीपियेला) ही कापसाची एक प्रमुख कीड आहे. बीटी कापसाची निर्मिती कापसावरील बोंड अळ्यांना प्रतिकार करण्यासाठी केली आहे.
बीटी कापसाच्या वापरामुळे सुरुवातीला या अळ्यांवर चांगले नियंत्रण मिळवता आले होते. परंतु, विशेषतः गुलाबी बोंड अळीने बीटी प्रतिजैविकांवर प्रतिकारशक्ती विकसित केली आहे. त्यामुळे प्रादुर्भावात वाढ होताना दिसून येत आहे. यावर मात करण्यासाठी पारंपरिक आणि रासायनिक कीड नियंत्रणाच्या पलीकडे जाऊन एकात्मिक कीड व्यवस्थापन, प्रतिकार व्यवस्थापन, जैविक नियंत्रणाच्या उपाययोजनांची अंमलबजावणी करणे गरजेचे आहे.
जीवनचक्र
किडीच्या अळी, अंडी, कोष, पतंग/प्रौढ अशा चार अवस्था असतात. एक मादी पतंग पाते, फुले, बोंडावर १६० ते २५० पिवळ्या रंगाची अंडी घालतात. अंडी कालावधी साधारणपणे ४ ते ७ दिवसांचा असतो.
अळी ही अधिक नुकसानकारक अवस्था आहे. अळी सुरुवातीला पांढऱ्या रंगाची असून डोके तपकिरी असते. नंतर ती गुलाबी रंगाची दिसते. अळीचा कालावधी २५ ते ३५ दिवसांचा असतो. त्यानंतर अळी मातीत पडलेल्या बोंडात किंवा कचऱ्यात कोषावस्थेत जाते.
कोषावस्थेत गेल्यानंतर त्यातून ८ ते १२ दिवसांनी पतंग बाहेर पडतात. पतंगांचे आयुष्य हे ७ ते १६ दिवसांचे असते. अशाप्रकारे किडीचा एक जीवनक्रम ५ ते ८ आठवड्यांत पूर्ण होतो.
गुलाबी बोंड अळीशी संबंधित आव्हाने
प्रतिकारशक्तीचा विकास
बीटी कपाशीद्वारे उत्पादित विषारी प्रथिनांना (Cry१Ac आणि Cry२Ab) गुलाबी बोंड अळीने प्रतिकारशक्ती विकसित केलेली आहे. हे सध्याचे सर्वांत मोठे आव्हान ठरत आहे. सतत बीटी कापसाची लागवड केल्यामुळे आणि पुरेसे रिफ्युजिया (नॉन-बी.टी. कापूस) न ठेवण्याच्या चुकीच्या धोरणांमुळे या अळीचा प्रादुर्भाव अधिक वाढत आहे. त्यामुळे अनेक कपाशी उत्पादक भागांमध्ये गुलाबी बोंड अळीचे प्रकोप तीव्र स्वरूपात दिसून येत असून, कापसाच्या उत्पादनात लक्षणीय घट होत आहे.
लवकर न ओळखता येणारे नुकसान
गुलाबी बोंड अळीच्या अळ्या थेट कापसाच्या बोंडांत शिरून आतील भागावर नुकसान करतात. त्यामुळे सुरुवातीच्या टप्प्यामध्ये प्रादुर्भाव सहज लक्षात येत नाही. हे गुप्त स्वरूपाचे नुकसान पारंपरिक कीटकनाशक फवारण्यांना कमी प्रभावी ठरवते. कारण अळ्या बोंडाच्या आत सुरक्षित राहतात आणि थेट संपर्कात येत नाहीत. त्यामुळे नियंत्रणामध्ये उशीर होऊन त्याचा उत्पादनावर अधिक परिणाम होतो.
एकपीक पद्धती आणि नॉन-बीटी आश्रय कापसाचा अभाव
सुरुवातीला बीटी कापसाची लागवड करताना आवश्यकतेनुसार नॉन-बी.टी. कापसाचा आश्रय (Refugia) न ठेवता केवळ बीटी कापसाचीच लागवड अधिक केल्यामुळे गुलाबी बोंड अळीमध्ये प्रतिकारशक्ती विकसित होण्यास चालना मिळाली आहे.
नॉन-बी.टी. कापसाची लागवड ही बळी पडणाऱ्या कीटकांच्या संख्येचे संरक्षण करण्यासाठी आणि प्रतिरोधक कीटकांशी त्यांचे संमिलन (mating) घडवून आणण्यासाठी आवश्यक असते. मात्र या आश्रय पिकाचा अभाव आणि एकपिक पद्धतीमुळे कीटकांचे नैसर्गिक संतुलन बिघडून प्रतिकारशक्तीची उत्क्रांती वेगाने होत आहे.
हिवाळा आणि पीक अवशेषांमधील टिकाव
गुलाबी बोंड अळी कपाशी पिकाच्या शेतात उरलेल्या पीक अवशेषांमध्ये, न फुटलेल्या किंवा गळून पडलेल्या बोंडांमध्ये तसेच जिनिंग कारखान्यांतील कचऱ्यात हिवाळ्याचा कालावधी व्यतीत करू शकते. या अवस्थेत अळी निष्क्रिय असली तरी ती जिवंत राहते आणि योग्य नियंत्रण न केल्यास पुढील हंगामात पुन्हा प्रादुर्भाव निर्माण करते. त्यामुळे पीक अवशेषांचे योग्य वेळेवर निर्मूलन आणि शेताची स्वच्छता करणे हे पुढील हंगामातील किडीचा धोका कमी करण्यासाठी अत्यंत आवश्यक आहे.
एकात्मिक कीड व्यवस्थापन धोरण
गुलाबी बोंड अळीच्या शाश्‍वत आणि प्रभावी नियंत्रणासाठी एकात्मिक कीड व्यवस्थापन अत्यंत आवश्यक आहे. केवळ रासायनिक कीटकनाशकांवर अवलंबून न राहता, विविध उपाययोजनांचा समन्वित वापर करून कीड नियंत्रण करणे हेच यशस्वी व्यवस्थापनाचे सूत्र आहे.
मशागतीय नियंत्रण
कापसाची वेचणी झाल्यानंतर झाडे ताबडतोब छाटून नांगरणी करावी. जेणेकरून अळ्या आणि कोष नष्ट होतील. यामुळे पुढील हंगामातील कॅरीओव्हर प्रादुर्भाव टाळणे शक्य होते.
लवकर पक्व होणाऱ्या आणि कमी कालावधीच्या बी.टी. कापसाच्या जातींची लागवड केल्यास गुलाबी बोंड अळीच्या प्रादुर्भावाच्या उच्च कालावधीपासून पिकाला वाचवता येते. मात्र अति लवकर म्हणजे एप्रिल-मेमधील पेरणी टाळावी. कारण त्यामुळे लवकर अळीचा प्रादुर्भाव होण्याची शक्यता वाढते.
गुलाबी बोंड अळीचे जीवनचक्र खंडित करण्यासाठी तृणधान्यांसारख्या यजमान नसलेल्या पिकांची फेरपालट करावी. यामुळे जमिनीतील अळीची संख्या आणि किडींच्या संक्रमणाची शक्यता कमी होते.
प्रादुर्भावग्रस्त बोंडे, गळलेली फुले, पाते, विकृत फुले (डोमकळी) नियमितपणे गोळा करून नष्ट करावीत. यामुळे पुढील पिढीचा विकास तसेच प्रसार रोखणे शक्य होते.
पिकामध्ये सिंचनाचे योग्य नियोजन केल्यास बोंडांचा एकसमान विकास होतो. पीक निरोगी राहते. हिवाळ्यातील सिंचनामुळे गुलाबी बोंड अळी सुप्तावस्थेत (diapause) जाण्यात अडथळा निर्माण होतो. त्यामुळे हिवाळ्यातील किडींची संख्या कमी होण्यास देखील मदत होते.
जिनिंग मिलमध्ये योग्य स्वच्छता राखावी. जेणेकरून संक्रमित बोंडे आणि अळ्या नवीन भागात पसरणार नाहीत.
फेरोमोन सापळे
पेरणीनंतर ३० दिवसांपासून प्रति हेक्टर ५ किंवा मोठ्या प्रमाणात नर पतंग पकडण्यासाठी १५ ते २० अधिक सापळे प्रति हेक्टरी लावावेत. याप्रमाणे गॉसिपील्यूर-बेटेड कामगंध सापळे लावावेत. हे सापळे पतंगांच्या क्रियाकलापांचे निरीक्षण करतात. या किडीची आर्थिक नुकसान पातळी (ईटीएल) म्हणजे सलग तीन रात्री प्रति सापळा ८ ते १० पतंग.
पिकाचे नियमित निरिक्षण
गुलाबी बोंड अळीच्या नुकसानाची चिन्हे, जसे की रोगग्रस्त फुले, छिद्रे किंवा डाग असलेली रुई यासाठी कापसाच्या पिकाची (विशेषतः पाते, फुले आणि बोंड) नियमितपणे तपासणी करावी. बोंडाच्या आतील अळ्या आणि नुकसान तपासण्यासाठी हिरव्या बोंडांचे विभाजन करावे. बोंडाच्या नुकसानासाठी ईटीएल सामान्यतः सुमारे १० टक्के हिरवे बोंड आणि फुलांचे नुकसान असते.
अनुवांशिक धोरणे (बीटी कापूस आणि प्रतिकार व्यवस्थापन)
रिफ्यूजिया व्यवस्थापन ः प्रतिकार विकासाला विलंब करण्यासाठी हे महत्त्वाचे आहे.
संरचित रिफ्यूजिया ः बीटी कापसाच्या शेतास लागून किंवा आत विशिष्ट टक्केवारी (उदा. ५ ते २० टक्के) नॉन-बीटी कापसाची लागवड करणे. ही नॉन-बीटी झाडे बळी पडणाऱ्या गुलाबी बोंड अळीसाठी आश्रयस्थान म्हणून काम करतात. त्यामुळे बळी पडणाऱ्या कीटकांची संख्या सुनिश्‍चित होते, जे बीटी कापसापासून उद्भवणाऱ्या प्रतिरोधक पतंगासी मिलन करू शकतात. त्यामुळे कीटकांतील प्रतिकार जनुके बळी पडणारे सौम्य होतात.
बियाणे मिश्रण (रिफ्यूज-इन-ए-बॅग -RIB)
काही बीटी कापसाच्या जाती बीटी आणि नॉन-बीटी बियाण्यांच्या मिश्रण म्हणून विकल्या जातात. त्यामुळे शेतात थेट रिफ्यूजिया लागू करण्याचा सोयीस्कर मार्ग मिळतो.
पिरामिडेड बीटी वैशिष्ट्ये
जीन पिरॅमिडिंग म्हणजे अनेक बीटी जीन एकत्रित वापरून एकच वाण तयार करणे. हे वाण कीटकांच्या वेगवेगळ्या लक्ष्य स्थळांवर काम करतात आणि अधिक परिणामकारक ठरतात. Cry + Vip किंवा Cry१Ac + Cry२Ab सारख्या संयोजनामुळे विलंबित प्रतिकारशक्ती, उच्च कीटक नियंत्रण व दीर्घकालीन उपयोगिता साध्य होते. नवीन पद्धतींसह नवीन बीटी वाण सतत विकसित केले जात आहेत.
जैविक नियंत्रण
नैसर्गिक शत्रूंचे संवर्धन ः परजीवी (उदा. ट्रायकोग्रामा प्रजाती) आणि भक्षक (उदा. क्रायसोपरला कार्निया, ढाल किडे, गांधील माश्या, कोळी, रेडुविड बग्स) सारख्या उपयुक्त कीटकांना हानी पोहोचवू शकणाऱ्या ब्रॉड-स्पेक्ट्रम कीटकनाशकांचा वापर कमीत कमी करावा.
शेतात मित्र कीटक सोडणे ः प्रादुर्भावाच्या सुरुवातीच्या टप्प्यात ट्रायकोग्रामा बॅक्ट्रे सारख्या अंड्याच्या परजीवींचे मित्रकीटक शेतात सोडणे प्रभावी ठरू शकते.
एन्टोमोपॅथोजेनिक बुरशी ः बिव्हेरिया बॅसियाना सारखी बुरशी गुलाबी बोंड अळ्यांना संक्रमित करून नष्ट करते. हा रासायनिक कीटकनाशकांना पर्यावरणास अनुकूल पर्याय आहेत. याचा प्रभाव आर्द्रता आणि तापमान यासारख्या पर्यावरणीय घटकांमुळे प्रभावित होऊ शकते.
रासायनिक नियंत्रण
नियमित निरीक्षण करून किडीने आर्थिक नुकसान पातळी ओलांडल्यानंतरच कीडनाशकांचा वापर करावा.
गुलाबी बोंड अळीविरुद्ध प्रभावी परंतु फायदेशीर कीटकांना वाचवणारी निवडक किंवा कमी-प्रभावी कीटकनाशके निवडावीत.
कीटकनाशकांविषयी प्रतिकारकता वाढू नये म्हणून वेगवेगळ्या कृती पद्धती (IRAC गट संख्या) असलेली कीटकनाशके आलटून पालटून फवारावीत. एकाच गटातील रसायनांचा वारंवार वापर टाळावा.
नवीन सूत्रीकरण
SPLAT (स्पेशलाअज्ड फेरोमोन आणि ल्युअर ॲप्लिकेशन टेक्नॉलॉजी) आणि PB नॉट दोरी सारख्या नवीन तंत्रज्ञानानुसार गुलाबी बोंड अळीच्या नर-मादी मिलनामध्ये व्यत्यय आणण्यासाठी कृत्रिम फेरोमोनचा वापर केला जातो. यामुळे नर पतंग गोंधळात पडतात आणि त्यांचे मिलन यशस्वी होत नाही. हा पर्यावरणपूरक आणि दीर्घकाळ टिकणारे पर्याय आहे.
नवीन तंत्रज्ञान आणि दृष्टिकोन
उपग्रह-आधारित पीक देखरेख आणि एआय ः उपग्रह प्रतिमा आणि एआय-शक्तीवर चालणारे विश्लेषण कापसाच्या झाडामध्ये गुलाबी बोंड अळीच्या नुकसानाची आणि ताणाची सुरुवातीची चिन्हे शोधण्यात मदत करू शकतात, ज्यामुळे वेळीच पीक संरक्षणाचे उपाय योजता येतात.
ड्रोन-आधारित देखरेख आणि अचूक अनुप्रयोग ः ड्रोनचा वापर जलद स्काउटिंग आणि कीटकनाशकांच्या लक्ष्यित वापरासाठी केला जाऊ शकतो. यामुळे एकूण रासायनिक वापर आणि पर्यावरणीय प्रभाव कमी होतो.
डेटा-चलित निर्णय घेणे ः विविध डेटा स्रोतांचा संयोग आणि एआय आधारित विश्लेषण करून डेटा‑चलित एकात्मिक कीड नियंत्रण धोरण कीटक नियंत्रणाला अधिक शाश्‍वत, कमी खर्चिक आणि परिणामकारक बनवते. यामुळे किडीने आर्थिक नुकसान पातळी ओलांडताच त्वरित निर्णय घेणे शक्य होते. यामुळे रासायनिक कीटकनाशांचा अपव्यय टाळता येतो.
प्रगत अनुवांशिक अभियांत्रिकी ः गुलाबी बोंड अळींना वाढलेल्या आणि अधिक टिकाऊ प्रतिकारासह नवीन जीएम कापसाच्या जाती विकसित करणे हे सध्याच्या संशोधनाचे उद्दिष्ट आहे. यामध्ये नवीन प्रतिकार यंत्रणांचा समावेश आहे.
अशा प्रकारे विविध धोरणांचे समन्वयित व शाश्‍वत एकत्रीकरण करून, शेतकरी बीटी कापसातील गुलाबी बोंड अळीचे प्रभावीपणे व्यवस्थापन करता येईल. यामुळे केवळ कीटकांमुळे होणारे आर्थिक नुकसान कमी होऊन पर्यावरणीय शाश्‍वततेतही वाढ होण्यास चालना मिळेल. विविध प्रथिनांवरील आधारित संरक्षणामुळे कीटकांच्या प्रतिकारशक्तीच्या विकासाला विलंब होतो. आणि बीटी कापूस तंत्रज्ञानाची दीर्घकालीन कार्यक्षमता व व्यवहार्यता कायम राहते. हे आधुनिक व विज्ञानाधारित धोरण शेतकऱ्यांना टिकाऊ, किफायती आणि पर्यावरणपूरक उत्पादन प्रणालीकडे घेऊन जाते.
डॉ. किरण देशमुख ७७०९८११६१३
(डॉ. होले हे सहयोगी अधिष्ठाता, तर डॉ. देशमुख हे कृषी कीटकशास्त्र विभागामध्ये सहायक प्राध्यापक म्हणून शासकीय कृषी महाविद्यालय, नंदुरबार येथे कार्यरत आहेत.)
ॲग्रोवनचे सदस्य व्हा
शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.
Read the Latest Agriculture News in Marathi & Watch Agriculture videos on Agrowon. Get the Latest Farming Updates on Market Intelligence, Market updates, Bazar Bhav, Animal Care, Weather Updates and Farmer Success Stories in Marathi.
ताज्या कृषी घडामोडींसाठी फेसबुक, ट्विटर, इन्स्टाग्राम , टेलिग्रामवर आणि व्हॉट्सॲप आम्हाला फॉलो करा. तसेच, ॲग्रोवनच्या यूट्यूब चॅनेलला आजच सबस्क्राइब करा.