Fish Conservation : तलाव, मत्स्य संवर्धनासाठी महिला गटांचा पुढाकार

Womens Success Story : नागपूर येथील ‘फीड' संस्थेच्या माध्यमातून गोंदिया जिल्ह्यामध्ये तलाव संवर्धनाच्या कामाला सुरवात झाली आहे. या संस्थेच्या उपक्रमात निमगाव (ता. मोरगाव अर्जुनी, जि. गोंदिया) येथील शालू कोल्हे कार्यरत आहेत. सुरुवातीला महिला स्वयंसाह्यता समूह आणि त्यांच्या व्यवसायातून आर्थिक सक्षमता अशा क्षेत्रात या संस्थेचे काम सुरु होते. हे काम मर्यादित असल्याने त्यापुढील टप्प्यात पूर्व विदर्भातील तलाव संवर्धनाच्या कामावर संस्थेव्दारे लक्ष केंद्रित करण्यात आले. या कामात महिलांचा मोठा सहभाग आहे. या संस्थेसोबत आता जिल्ह्यातील १६ मच्छीमार सहकारी सोसायटी जोडल्या गेल्या आहेत.

तलाव संवर्धनाला सुरुवात

पूर्व विदर्भातील गोंदिया जिल्ह्यामध्ये ब्रिटिशकाळातील मालगुजारी तलाव आहेत. तलावांचा वापर ढिवर समुदायाद्वारे मासेमारीसाठी होतो. परंतु गेल्या अनेक वर्षांत या तलावातील जैवविविधतेचे संवर्धन न झाल्याने तलावातील स्थानिक माशांचे अस्तित्व धोक्‍यात आले. तसेच गाळ आणि वनस्पतींनी हे तलाव भरलेले असल्याने या तलावांना पुनरुज्जीवित करण्याचे काम गेल्या दहा वर्षांपासून शालू कोल्हे, कविता मौजे, सरिता मेश्राम यांनी हाती घेतले आहे. निमगाव, सावरटोला, बोरटोला, जांभळी- ऐनोडी, जांभळी- गंदारी, मोरगाव अर्जुनी, गोंदिया या गावातील महिलांचा या कार्यात सहभाग आहे.‘फीड' संस्थेचे संपर्क प्रमुख मनीष राजनकर, पतीराम तुमसरे, नंदलाल मेश्राम, जागेश्‍वर मेश्राम, झाशीराम मेश्राम, कृपाल मानकर यांचे यासाठी चांगले मार्गदर्शन मिळते.

तलाव पुनरुज्जीवीत करताना गटातील महिला दहा वर्षांपूर्वी या तलावाची स्थिती कशी होती? याविषयी गावातील मासेमार तसेच वृद्धांकडून माहिती घेतात. जैवविविधतेचा ऱ्हास होण्यामागील कारणे काय होती याची माहिती घेतली जाते. त्याआधारे तलावाच्या उपचाराची दिशा निश्‍चित होते. तलावाच्या परिसरात आवश्‍यक वनस्पतींची लागवड केल्याने माशांसाठी खाद्य उपलब्ध होते. यातूनच पाण्याचे बाष्पीभवन देखील कमी होते. पूर्व विदर्भातील तलावांमध्ये वाघुळ, सिंगूर, पेडसी, मोलवा हे स्थानिक मासे आढळतात. त्यांना बाजारात चांगली मागणी तसेच दरही मिळतो. मात्र तलावातील ग्रासक्रॉप, रूपचंद, विदेशी वाघूर, मृगळ हे तलावातील वनस्पती मोठ्या प्रमाणावर खातात. त्यांना या भागात बंगाली मासे म्हटले जाते. जैवविविधतेचा ऱ्हास होत असल्याने स्थानिक प्रजातीच्या माशांचे प्रमाणही कमी होत असल्याचे निरीक्षण आहे, असे शालू कोल्हे सांगतात.

गावातील जनावरे तलावावर पाणी पिण्यास येतात. काही जनावरे तलावातही जातात, त्यांच्या पायांना लागून येणारी वनस्पती पुन्हा तलावात टाका, असेही सांगितले जाते, त्याला स्थानिकांचा देखील प्रतिसाद मिळाला. त्यातूनही जैवविविधतेच्या संवर्धनाचा हेतू साधता आला आहे. तलावांसोबतच वनविभाग, पाटबंधारे, जिल्हा परिषदेच्या ताब्यात असलेल्या तलावांच्या संवर्धनावर महिलांनी भर दिला आहे. गडचिरोली जिल्ह्याच्या धानोरा तालुक्‍यात चाळीस शेततळ्यांमध्ये हे काम करण्यात आले. गडचिरोली जिल्ह्यात वैयक्‍तिक त्यासोबतच वनहक्‍क समितीच्या ताब्यात काही सामूहिक शेततलाव आहेत. यासह कुरखेडा तालुक्‍यातील सहा तलावांमध्ये देखील जैव संवर्धनाचे काम हाती घेण्यात आले आहे.

तलावातील वनस्पतींचे संवर्धन

एक बाय एक फूट आकाराचा चौकोनी प्लॉट तयार करून त्यामध्ये कोणत्या प्रकारच्या वनस्पती आढळतात याचा अभ्यास होतो. त्यानंतरच्या टप्प्यात ट्रॅक्‍टरच्या साह्याने तलाव नांगरला जातो. हे काम झाल्यानंतर पुन्हा त्या प्लॉटमध्ये निरीक्षण घेतले जाते. या वेळी आढळलेल्या वनस्पती आणि त्यांची उपयोगिता याचा विचार होतो. विशेष म्हणजे बेशरम वनस्पती आढळत असल्यास ती कधीपासून या भागात आढळत आहे, तसेच

बेशरम वनस्पतीच्या आधी या भागात त्याच जागेवर कोणती वनस्पती होती, याबाबत माहिती उपलब्ध करून घेतली जाते. ही माहिती मिळाल्यानंतर सुरवातीला ग्रामस्थांच्या पुढाकारातून श्रमदानातून बेशरम वनस्पती काढण्यावर भर दिला गेला. निमगावपासून याची सुरुवात करीत गोंदिया जिल्ह्यातील विविध तलावात हा प्रकल्प राबविण्यात आला. श्रमदानातून बेशरम वनस्पती काढण्याला मर्यादा आहेत. त्यामुळे रोजगार हमी योजनेतून तलावाचे खोलीकरण करताना तलावाच्या आजूबाजूच्या परिसराची स्वच्छता होते. त्या वेळी बेशरम वनस्पती काढण्यावर भर दिला जातो. परिणामी या कामाला गती मिळाली आहे.

महिलांद्वारे मासेमारीला प्रोत्साहन :

पाच वर्षांच्या भाडेतत्त्वावर तलाव घेतला जातो. या माध्यमातून ४३ गावांमध्ये ६३ तलाव जिवंत करण्यात यश आले आहे. बोरटोला, सावरटोला, उमरी, जांभळी, ऐनोडी, रामपूरी, जांभळी गंदारी, सुबन बोंडगाव, खामखुरा, ताडगाव, बांपेवाडा, आमगाव, दहेगाव, मुर्झापार्डी या गावांचा उपक्रमामध्ये समावेश आहे. यातून स्थानिक माशांचे संवर्धन होत आहे. तलावातील मासेमारीतून एका महिलेला आठवड्याला २ ते ३ हजार रुपयांचे उत्पन्न मिळते. पूर्वी बंगाली माशांचे बीज खरेदी करावे लागत होते. जैवसंवर्धनाच्या कामामुळे आता तलावात स्थानिक माशांची नैसर्गिक पैदास वाढली आहे, परिणामी आता मत्स्यबीज तलावात सोडण्याची गरज पडत नाही. मासेमारी क्षेत्रात सुरुवातीला पुरुषांची मक्‍तेदारी होती. ती मोडीत काढण्यासाठी महिलांनी प्रयत्न केले. प्रत्येक गावात १६ महिलांचे गट तयार करून त्यांच्या माध्यमातून मासेमारीला सुरवात करण्यात आली. गोंदिया जिल्ह्यातील अकरा गावांमध्ये हे काम सुरु असले तरी सध्या सहा गावांमध्ये याला गती मिळाली आहे. गटातील महिला तलावामध्ये मासेमारी करतात. त्यानंतर बाजारात माशांची विक्री करतात. मासेमारी उद्योगामुळे अनेक कुटुंबात आर्थिक सक्षमता आली आहे.

नऊ प्रकारच्या वनस्पतींचे संवर्धन

तलावातील जैवविविधता संवर्धनासाठी नऊ प्रकारच्या वनस्पतींचे बियाणे खरेदी करून पेरणी होते. नवेगाव बांध जवळील जांभळी गावातील महिलांकडून विविध वनस्पतींच्या बियाणांची विक्री होते. या कामाची दखल घेत राजस्थान, बेंगलूरू, मुंबई, गडचिरोली, छत्रपती संभाजीनगर सह राज्यभरातील अनेक गावांमध्ये तलाव संवर्धनाबद्दल महिलांच्या या समूहाला मार्गदर्शनासाठी बोलावले जाते. त्याचे दृश्‍य परिणाम समोर आले आहेत. तलावामध्ये तसेच परिसरात अनेक वनस्पती असतात. त्यामध्ये तीन प्रकारच्या चिल, गाद, चिऊल, परसूड, शिवणी फुल, तीन प्रकारचे कमळ (जांभळा, लाल, पांढरा), पवन या वनस्पतींचा समावेश आहे. यांचे प्रमाण कमी असल्यास जैवविविधता संवर्धनासाठी गरजेनुसार लागवड केली जाते. नऊ प्रकारच्या वनस्पतीच्या विक्रीचा व्यवसाय समूहातील महिला करतात. यातून त्यांना रोजगार मिळाला आहे.