पेरणीपूर्व बीजप्रक्रियेतून करा सोयाबीनवरील कीड-रोगांना प्रतिबंध

मागील ७ ते ८ वर्षांपासून सोयाबीन पिकावर महाराष्ट्रामध्ये प्रामुख्याने खोडमाशी, मावा, पांढरी माशी, फुलकिडे या किडींचा प्रादुर्भाव किंवा काही ठिकाणी उद्रेक होत वाढला आहे. त्यांच्यामुळे पसरणाऱ्या हिरवा मोझॅक, पिवळा मोझॅक विषाणू, नेक्रोसिस, कळी करपा किंवा इंडियन बड ब्लाइट या विषाणूमुळे रोग निर्माण होतात. या कीड-रोगांना अटकाव करण्यासाठी बीजप्रक्रिया अत्यंत महत्त्वाची ठरू शकते. खोडकूज व मूळकूज या प्रमुख रोगांचा प्रादुर्भाव पेरणीनंतर सुरुवातीला रोप अवस्थेत १ महिन्याच्या कालावधीत जास्त पाऊस व शेतामध्ये पाणी साचल्यामुळे होतो. त्याचप्रमाणे शेंगा अपरिपक्व अवस्थेत असताना ऑगस्टच्या शेवटच्या आठवड्यापासून सप्टेंबर महिन्यापर्यंतच्या कालावधीमध्ये जास्त पाऊस व शेतामध्ये पाणी साचल्यामुळे किंवा १० ते १५ दिवसांचा प्रदीर्घ पावसाचा खंड व प्रखर उष्णतामान झाल्यामुळे या रोगांचा उद्रेक वाढतो. खोडमाशी, तिन्ही प्रकारचे विषाणूजन्य रोग आणि खोडकूज, मूळकूज या रोगाच्या व्यवस्थापनासाठी प्रतिबंधात्मक उपाय म्हणून बीजप्रक्रिया करणे अत्यंत आवश्यक आहे. खोडमाशी  

कळीकरपा किंवा नेक्रोसिस   या रोगाचे स्वाभाविक लक्षण म्हणजे झाडाचा शेंडा तपकिरी रंगाचा होऊन खालच्या बाजूने झुकून गुंडाळल्यासारखी हूक निर्माण होते. यास कळी करपा असे संबोधतात. झाडाची वाढ खुंटते. पाने करपलेली दिसतात, पानाची देठे काळी पडतात, शेंगा धारणा होत  नाही. शेंगधारणा कमी होते. यातील दाणे विकसित होत नाहीत. विषाणूवाहक फुलकिडीद्वारे या रोगाचा प्रसार होतो.  कॉलर रॉट   या रोगामुळे सोयाबीनची रोपे कोलमडून जमिनीवर पडतात. या रोगाचा प्रादुर्भाव मोठ्या झाडांना झाल्यास झाडाचे मूळ व खोड यांच्या जोडाजवळ बुरशीची पांढरी वाढ झालेली आढळते. बुरशी बीजे ही आढळून येतात. पुढे झाडाच्या या भागाची सड होते. झाड सुकते व मरून जाते. मात्र मोठ्या अवस्थेत प्रादुर्भाव झाल्यास झाड पिवळे पडते व नंतर मरते. या रोगामुळे उत्पादनात ३० ते ४० टक्क्यांपर्यंत घट होते.   मूळ व खोडसड   रोपावस्थेत या रोगाचा प्रादुर्भाव जास्त दिसून येतो. प्रादुर्भाव जमिनीलगतच्या खोडावर व मुळावर भुरकट, काळपट डागणी होते. खोडाची आणि मुळाची साल रोगग्रस्त झाल्यामुळे रोपांना अन्नपुरवठा होत नाही. पाने पिवळी पडून गळतात. अशी रोपे मरतात आणि जमिनीलगतच कोलमडतात. रोगट खोडावर आणि मुळावर असंख्य काळी बुरशी बीजे (स्केलोर्शिया) दिसून येतात. जमिनीत कमी ओलावा आणि जमिनीचे तापमान ३० ते ३५ अंश सेल्सिअस हे रोगाच्या प्रसारास पोषक ठरते. रोगग्रस्त झाडे कमजोर होतात. अकाली मरतात. मूळ व खोडसड (रॉट) रोगाच्या प्रादुर्भावामुळे उत्पादनात ७७ टक्क्यांपर्यंत घट येते  मोझॅक विषाणूजन्य रोग  

उपाययोजना   पेरणीपूर्व प्रतिबंधात्मक बीजप्रक्रियेमुळे पुढील प्रकारे फायदे होतात. 

बीजप्रक्रिया 

- डॉ. अनिल ठाकरे,  ९४२०४०९९६० राजीव घावडे,  ९४२०८४१४२१ मंगेश दांडगे,  ९६५७७२५८२० (प्रादेशिक संशोधन केंद्र, अंतर्गत डॉ. पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठ, अमरावती)