शेती न करता नैसर्गिक स्थितीमध्ये उगवलेल्या भाज्यांना रानभाज्या म्हणतात. त्या प्रामुख्याने जंगलात (रानात), शेताच्या बांधावर, माळरानावर आढळतात. यामध्ये औषधी गुणधर्म असल्याने ग्रामीण भागत आवर्जून खाल्ल्या जातात. विशेषतः जंगलानजीकच्या आदिवासी लोकांच्या आहारात पारंपरिक अन्न म्हणून जंगलातील वनस्पतींचाच वापर असतो. ऋतूनुसार वेगवेगळ्या भाज्या सहज उपलब्ध होतात.
महाराष्ट्रातील महत्त्वाच्या रानभाज्या : कुडा : कुडा ही एक आयुर्वेदिक औषधी वनस्पती आहे. पांढरा कुडा किंवा 'इंद्रजव' किंवा 'कुटज' (इंग्रजी नाव : Holarrhena pubescens) या नावानेही तिला ओळखले जाते. मूळव्याध, रक्तस्राव, अतिसार, आमांश, अग्निमांद्य या विकारांतील आयुर्वेदिक औषधांमध्ये कुडाचा वापर होतो. १० ते १५ फूट उंच वाढणाऱ्या या झुडपास प्रत्येक फांदीच्या टोकाशी मंद सुवास असलेल्या पांढऱ्या रंगाच्या फुलांचे गुच्छ येतात. या फुलांची भाजीसुद्धा करतात. या झाडाला लांबट शेंगा जोडीजोडीने येतात. कुड्याच्या सालीचा त्वचाविकारातही उपयोग होतो. कुटजारिष्ट हे प्रसिद्ध औषध कुडाच्या सालींपासून बनते. कपाळफोडी : कपाळफोडीच्या पानांची भाजी करतात. ही भाजी आमवात या संधिवाताच्या प्रकारात गुणकारी आहे. पोट गच्च होणे, मलावरोध यामुळे अंग जखडल्यासारखे वाटणे अशा विकारात कपाळफोडीच्या भाजीने चांगला गुण येतो. स्त्रियांची मासिक पाळी नियमित होत नसेल, अंगावरून कमी प्रमाणात जात असेल तर या भाजीचा चांगला उपयोग होतो. आधुनिक शास्त्रानुसार कपाळफोडीच्या पानात प्रतिजैविक व प्रतिपरजिवी तत्त्वे असल्याने जुनाट खोकला व छाती भरणे या विकारातही कपाळफोडीची भाजी उपयुक्त आहे. भुईआवळी : याची पाने, कोवळी खोडे व फांद्या भाजी करण्यासाठी वापरतात. या वनस्पतीत फायलेनथीन नावाचे द्रव्य आहे. भुईआवळीची भाजी आंबट असून, आधुनिक शास्त्रानुसार या वनस्पतीचा उपयोग विषाणूजन्य तापात केला जातो. यकृतातील पाचक स्रावांमध्ये बिघाड झाल्यास हेपॅटायटिस-ब, काविळीमध्ये या भाजीचा चांगला उपयोग होतो. भुईआवळीने लघवीचे प्रमाण वाढते. दाह कमी होतो. रक्तदाबवृद्धी, चक्कर येणे या आजारात ही भाजी खाल्ल्याने सुधारणा आढळून येते. आंबट चुका : भाजी तयार करण्यासाठी चुक्याची पाने, कोवळ्या फांद्या व खोड वापरतात. ही भाजी आंबट - गोड व पचनास हलकी असून पचनक्रियाही सुरळीत करते. ही भाजी थंड असल्याने हातापायांची जळजळ, मूत्रमार्गाचा दाह इ. उष्णतेच्या विकारात उपयोगी ठरते. आमांश (अमॉबियॉसिस) विकारात अन्न न पचताच पातळ मलाबरोबर बाहेर पडते. शरीराचे पोषण नीट होत नाही, अशा वेळी चुक्याची भाजी खाल्ल्याने अन्नपचन नीट होते. मल बांधून होतो. चांगला गुण पडतो. टाकळा : ही वनस्पती पावसाळ्यात उगवते. ऑक्टोबर ते डिसेंबर या कालावधीत तिला फुले येतात. टाकळा ही वनस्पती उग्र वास किंवा दुर्गंधी असली तरी टाकळ्याच्या कोवळ्या पानांची भाजी करतात. औषधात पंचांग वापरतात. टाकळ्याच्या पानांची भाजी गुणाने उष्ण असल्याने शरीरातील वात व कफदोष कमी होण्यास मदत होते. सर्वांगाला येणारी खाज ही भाजी खाल्ल्याने कमी होते. त्याचबरोबर इसब, अॅलर्जी, सोरायसिस, खरूज यासारख्या त्वचाविकारावरही उपयुक्त आहे. लहान मुलाच्या पोटातील कृमी बाहेर पडण्यासाठी या भाजीचा उपयोग होतो. टाकळ्याची भाजी पचायला हलकी, तिखट, तुरट, पित्तकर असून मलसारक आहे. आंबुशी : रस्त्याच्या कडेला आंबुशी ही वनस्पती उगवलेली आढळते. हे प्रामुख्याने ओलसर जागी व कुंड्यातून वाढणारे तण आहे. हे तण महाराष्ट्रात सर्वत्र आढळते. ही वनस्पती जमिनीवर पसरत वाढते. आंबुशी गुणाने रूक्ष व उष्ण आहे. ही वनस्पती पचनास हलकी असून, चांगली भूकवर्धक आहे. ही रोचक, दीपन अंगरसाने धमण्यांचे आकुंचन होऊन रक्तस्राव बंद होतो. कफ, वात आणि मूळव्याध यात आंबुशी गुणकारी आहे. मायाळू : मायाळूची कोवळी पाने भाजीसाठी वापरतात. गुणधर्माने ही भाजी थंड स्वरूपाची असून, पालकाप्रमाणे पचनास हलकी आहे. रक्ताची किंवा पित्ताची उष्णता अतिशय वाढल्यास मायाळूची भाजी देतात. तसेच अंगावर पित्त उठले असताना याच्या पानांचा रस अंगाला चोळल्यास पित्त कमी होते. करटुली : करटुलीला जून ते ऑगस्ट महिन्यात फुले व त्यानंतर फळे तयार होतात. करटुलीचे फळ कडू, उष्ण, संसर्गरक्षक थोडे विरेचक आहे. ही भाजी पोट साफ होण्यासाठी, यकृतातून पित्ताचा स्राव नीट होण्यासाठी उपयुक्त आहे. मधुमेहाच्या रुग्णांनी या भाजीचे नियमित सेवन केल्यास रक्तातील साखर कमी होते, त्याचबरोबर लघवीतील शर्कराही नियंत्रित होते. ज्यांच्या मूळव्याधीतून वरचेवर रक्तस्राव होतो; वेदना, ठणका असतो अशांसाठी ही भाजी अत्यंत हितकारक आहे . हादगा : ही भाजी 'अ' जीवनसत्त्वयुक्त असून, हादग्याची फुले चवीला थोडी कडवट, तुरट आणि गुणाने थंड असतात. त्यामुळे वातदोष कमी होण्याकरिता तसेच कफ व पित्त दोषही साम्यावस्थेत आणण्यासाठी हादग्याच्या फुलांच्या भाजीचा चांगला उपयोग होतो. थंडी वाजून येणाऱ्या तापावर, सर्दीचा त्रास, भूक लागत नसल्यास, पोट साफ होत नसल्यासही हादग्याच्या फुलांची भाजी उपयुक्त आहे. ई-मेल ः guneshchachere21@gmail.com (केवळरामजी हरडे कृषी महाविद्यालय, चामोर्शी, जि. गडचिरोली)
Read the Latest Agriculture News in Marathi & Watch Agriculture videos on Agrowon. Get the Latest Farming Updates on Market Intelligence, Market updates, Bazar Bhav, Animal Care, Weather Updates and Farmer Success Stories in Marathi.
ताज्या कृषी घडामोडींसाठी फेसबुक, ट्विटर, इन्स्टाग्राम , टेलिग्रामवर आणि व्हॉट्सॲप आम्हाला फॉलो करा. तसेच, ॲग्रोवनच्या यूट्यूब चॅनेलला आजच सबस्क्राइब करा.