परभणी येथून पशुवैद्यकशास्त्राची पदवी, त्यानंतर काही खासगी कंपन्यांमध्ये नोकरी केल्यानंतर २००९ मध्ये डॉ. विनोद कुलकर्णी ‘व्हीआरके न्यूट्रीशनल सोल्युशन्स’ या नावाने पशुखाद्य निर्मिती व्यवसाय सुरवात केली. पुढे २०११-१२ मध्ये आरग (ता. मिरज, जि. सांगली) येथे जमीन खरेदी करत ते लेअर पोल्ट्रीमध्येही उतरले. सुरवातीला ६५ हजार असलेली क्षमता वाढवत एक लाखापर्यंत पोचली आहे. आणखी विस्तारासाठी त्यांनी १३ एकर जमीन खरेदी केली असून, तिथे ४५ हजार पालक (पॅरेंट ॲण्ड ब्रीडर) पक्ष्यांच्या फार्मचे काम सुरू आहे. मात्र, पक्ष्यांची विष्ठा आणि त्यापासून उद्भवणाऱ्या समस्यांची त्यांना जाण आहे. या समस्येतूनच त्यांनी संधी शोधली.  वीज आणि दुर्गंधीच्या समस्येवर केली मात ः  डॉ. मनोज कुलकर्णी यांचा फार्म एक लाख पक्ष्यांचा आहे. प्रति दिवस सुमारे ८ ते १० टन विष्ठा बाहेर पडते. विष्ठा कुजण्याच्या प्रक्रियेतून बाहेर पडणारे नायट्रस ऑक्साईड (३०० पट अधिक), अमोनिया, मिथेन (२५ पट अधिक), कार्बन डायऑक्साईड हे वायू जागतिक तापमानवाढीसाठी कारणीभूत ठरतात. या दुर्गंध, घाण व माश्‍यांमुळे परिसरातील गावांमध्ये पोल्ट्रीफार्मविषयी नाराजी असते. हे टाळण्यासाठी डॉ. विनोद हे प्रयत्नरत होते. तसेच त्यांच्या फार्मवर विजेची समस्याही होतीच. मागणी करूनही महामंडळाकडून विजेचा पुरवठा होत नव्हता. या दोन्ही समस्येवर बायोगॅस निर्मितीचा प्रकल्प उपयुक्त ठरू शकतो, हे त्यांच्या लक्षात आले.  गजानन पाटील यांच्या सहकार्याने प्रायोगिक तत्त्वावर ४०० घनमीटर क्षमतेचा छोटा बायोगॅस प्रकल्प उभारून पाहिला. तो यशस्वीपणे चालतोय, हे लक्षात येताच २०१२-१३ मध्ये २५०० घनमीटर क्षमतेचा बायोगॅस निर्मिती प्रकल्प उभारला. त्यावेळी भविष्यातील पोल्ट्रीचा विस्तार लक्षात घेऊन तिप्पट अधिक क्षमतेचे डायजेस्टर बसवणे हे धाडसच होते. 

बायोमिथेन व सेंद्रिय खतनिर्मिती प्रक्रिया

१. पक्ष्यांच्या पिंजऱ्याखाली कन्व्हेअर बेल्ट असून, त्यावर पडलेली विष्ठा ठराविक वेळेनंतर शेडबाहेरील सिमेंट टाकीत पडते. २. विष्ठेमध्ये सम प्रमाणात पाणी टाकून यंत्राद्वारे घुसळले जाते. मिश्रण सेडिमेंटेशन टाकीमध्ये पाठवून, त्यातील वाळू आणि पंख वेगळे करतात.  ३. उर्वरित मिश्रण बायोगॅस डायजेस्टरमध्ये पाठवले जाते. त्यामध्ये हवारहीत स्थितीमध्ये अॅसिटोजेनिक आणि मिथेनोजेनिक जिवाणूंच्या साह्याने हायड्रोलाईज केले जाते. या कच्च्या सेंद्रिय पदार्थापासून कुजवण आणि अन्य प्रक्रियेतून बायोगॅसची निर्मिती होते. स्लरी बाहेर पडते.  ४. बायोगॅस शुद्धीकरण - कच्च्या बायोगॅसमध्ये मिथेन ६० टक्के, कार्बन डायऑक्साईड ३५ टक्के आणि बाष्पाचे प्रमाण ५ टक्के व अन्य काही वायू सूक्ष्म प्रमाणामध्ये असतात. अधिक ज्वलनक्षमता मिळण्यासाठी शुद्धीकरण आवश्यक ठरते. त्यासाठी कच्चा बायोगॅस शुद्धीकरण टाक्यामध्ये पाठवून, ‘व्हॅक्युम स्विंग प्रेशर ॲडसॉर्प्शन’ (व्हिएसपीए) पद्धतीने शुद्ध करतात. येथे बाष्प, सल्फर, कार्बन डायऑक्साईड वेगळे केले जातात. ९३ ते ९५ टक्के शुद्ध बायोमिथेन मिळतो. ५अ. बायोगॅस बलूनमध्ये साठवतात.  ५ब. बायोगॅस सरळ जनरेटरसाठी वापरून वीज मिळते. ५क. मायक्रोटर्बाईन या नवीन तंत्राद्वारे औष्णिक व विद्युत ऊर्जा उपलब्ध होऊ शकते, त्यामुळे कार्यक्षमता ९० टक्क्यांपर्यंत वाढते. ६अ. बॉटलिंग प्रकल्प - हा बायोमिथेन १५० ते २०० बार दाबाखाली सिलिंडरमध्ये भरला जातो. या बायोगॅसमध्ये १० हजार किलोकॅलरी ऊर्जा असते. तिचा वापर उष्णता निर्मिती, वीजनिर्मिती, किंवा इंधन म्हणून करता येतो.  ६ब. कॉम्प्रेसरद्वारे योग्य दाबाखाली टाक्यामध्ये भरून वाहतूक केली जाते. ७.  स्लरीतील घन पदार्थ आणि द्रव पदार्थ वेगळे करण्याची यंत्रणा बसवलेली असून, त्यातील ५० ते ७० टक्के पाणी वेगळे केले जाते. या पाण्याचा पुनर्वापर करतात.  

विनोद कुलकर्णी म्हणतात... भविष्यामध्ये पोल्ट्री उद्योगासमोरील आव्हाने आणि उपाययोजनाविषयी माहिती देताना डॉ. विनोद कुलकर्णी यांनी सांगितले, की पोल्ट्री खाद्यांच्या वाढत्या किमतीमुळे पोल्ट्री उद्योगातून नफ्याचे प्रमाण कमी झाल्यामुळे आम्ही पोल्ट्री वेस्टपासून बायोमिथेन, सेंद्रिय खत निर्मितीवर लक्ष केंद्रित केले. बायोगॅसपासून विजेच्या रूपांतरणाची कार्यक्षमता ३० ते ३५ टक्के इतकी असून, ६५ ते ७० टक्के उष्णतेच्या स्वरूपामध्ये वाया जाते. हा उष्णतेचा ऱ्हास रोखण्यासाठी काही तंत्रे आहेत. त्यातील मायक्रोटर्बाईन तंत्राची कार्यक्षमता ही ९० टक्क्यांपर्यंत आहे. यातून बायोगॅस कोणत्याही शुद्धीकरणाशिवाय वापरतानाच ३५ टक्के वीज मिळते. सोबतच ३०० अंश सेल्सिअस तीव्र उष्णता मिळते. तिचा वापर व्हॅम तंत्राच्या साह्याने शेड गरम किंवा थंड राखण्यासाठी करता येतो. यासाठी लागणाऱ्या विजेची बचत होते. या तंत्राची प्राथमिक किंमत अधिक असली तरी पोल्ट्रीची कार्यक्षमता वाढल्याने काही काळातच त्यातून वसूल होते. या सर्व प्रक्रियांनंतर पोल्ट्री विष्ठेपासून सेंद्रिय खतांची निर्मिती केल्याने ४ रुपये प्रतिकिलो दर मिळतो. पोल्ट्री उत्पन्नासोबत बायोगॅस, वीज, सेंद्रिय खत यांच्या उत्पन्नामुळे काही प्रमाणात आर्थिक फायदा पदरी पडतो. सोबतच परिसराची स्वच्छता राखली जाऊन पर्यावरण आणि सामाजिक फायदेही होतात.

सुरवातीला प्रति दिन केवळ ३०० किलो बायोमिथेन वायू तयार होई. आता पक्ष्यांची संख्या वाढल्याने बायोमिथेन निर्मितीचे प्रमाण १००० किलोपर्यंत पोचले आहे. या वायूवर ६२.५ केव्हाएचे दोन जनरेटर चालवून वीज मिळवली जाते.   आता नव्या प्रकल्पामध्ये यातही सुधारणा केली असून, जनरेटरऐवजी मायक्रोटर्बाईन (६५ केव्हिए क्षमता) बसवला आहे. यामुळे उष्णता आणि वीज दोन्ही उपलब्ध होईल.  प्रकल्पातून मिळणारे उत्पन्न 

समस्या नव्हे...संधी

प्रकल्पाची वैशिष्ट्ये 

लेअर पोल्ट्रीचा ताळेबंद 

संपर्क ः  डॉ. विनोद कुलकर्णी, ९८८१४७६११६ मनोज कुलकर्णी (व्यवस्थापक), ७३५०००२८३२  सांगली ऑफिस ः  ०२३३-२६७३२३१