Paddy Crop Management :

शेतकरी नियोजन

पीक : भात

शेतकरी : हेमंत यज्ञेश्वर फाटक

गाव : चिंचखेडे, फाटकवाडी, ता. जि. रत्नागिरी

एकूण शेती : पाच एकर

भात क्षेत्र : अडीच एकर

पारंपरिक पद्धतीने भातशेती करणारे शेतकरी हेमंत फाटक यांनी परिस्थितीचा अंदाज घेऊन भात बियाण्यांमध्ये बदल केले. पूर्वी खूप उंच वाढणारे भात बियाणे वापरत होते. मात्र मुसळधार पावसामुळे भात पीक लोळण्याचे प्रमाण अधिक असल्यामुळे पिकाचे नुकसान होऊन उत्पादनही घटत होते.

त्यामुळे कोकण कृषी विद्यापीठाने विकसित केलेले रत्नागिरी ७ या सह स्थानिक जमिनीत चांगले उत्पादन देणाऱ्या भात वाणांची लागवड करण्यास सुरुवात केली. एकूण पाच एकर क्षेत्रापैकी अडीच एकरावर हेमंत फाटक भात शेती करत आहेत. संपूर्णपणे सेंद्रिय घटकांचा वापर करण्यावर त्यांचा भर असतो. भात लागवडीमध्ये कोणत्याही रासायनिक निविष्ठांचा वापर केला जात नाही, असे हेमंत फाटक सांगतात.

भातशेती व्यतिरिक्त नारळाची २०० झाडे, काजूची ५० कलमे, तर केशर आंबा १०० कलमे आणि १२५ हापूसची कलमे आहेत. दरवर्षी ३०० पेटी आंब्याची विक्री केली जाते. सरासरी ८०० ते १००० रुपये प्रति पेटी इतका दर मिळतो. बहुतांश आंबा आणि भाताची मागील काही वर्षांपासून त्यांच्यासोबत जोडले गेलेल्या ग्राहकांना स्वतः विक्री करतात.

नियोजनातील बाबी :

भात लागवड नियोजनानुसार साधारणपणे ३ गुंठे क्षेत्रावर १० जूनला भात बियाणांची पेरणी करत रोपवाटिका तयार केली.

भाताची रोपांची उगवण व्यवस्थित झाल्यानंतर दहा दिवसांनी जीवामृताची फवारणी केली.

पेरणी केल्यानंतर साधारण २१ दिवसांनी रोपे पुनर्लागवडीस तयार झाली. नियोजित अडीच एकर लागवड क्षेत्रामध्ये चिखलणी करून जमिनीची पूर्वमशागत केली. चिखलणीवेळी घनजिवामृताचा वापर केला.

भात रोपांची लावणी करताना दोन किंवा तीन काडी पद्धतीने एका रेषेमध्ये लावणी केली. त्यामुळे एकरी रोपे कमी लागतात, शिवाय मशिनद्वारे कापणी सोपी होती. तसेच उत्पादनही चांगले मिळत असल्याचे हेमंत सांगतात.

रोप लावणीनंतर दर २१ दिवसांनी जीवामृताची फवारणी करण्यात आली.

पीक फुलोऱ्यात असताना कोणतीही फवारणी घेण्यात आली नाही. मात्र ओंब्यात दाणे दुधावर असताना सप्तधान्यांकुराची एक फवारणी घेतली. या फवारणीमुळे दाणे भरण्याचे प्रमाण वाढते. तसेच भात चव वाढण्यास मदत होते.

भात पिकामध्ये कोणत्याही रासायनिक निविष्ठांचा वापर केला जात नाही. पूर्णपणे नैसर्गिक पद्धतीने भात उत्पादन घेतले जाते.

सध्या संपूर्ण पीक कापणीसाठी तयार झाले आहे. मात्र पाऊस असल्यामुळे कापणीची कामे करणे शक्य नाही. पुढील २ ते ३ दिवसांत पावसाचा अंदाज घेऊन कापणीचे नियोजन केले जाईल.

आगामी नियोजन :

सध्या भात पीक कापणी योग्य झाले आहे. मात्र दररोज संध्याकाळी पाऊस पडत असल्यामुळे कापणी सुरू केलेली नाही. अजूनही भात रोपे शेतात उभी आहेत. पावसामुळे रोपांवर कोणताही परिणाम झालेला दिसत नाही. पावसात उघडीप मिळताच, लगेचच कापणीच्या कामांस सुरुवात केली जाईल.

वानर आणि रानडुक्करांचा प्रादुर्भाव पिकामध्ये सातत्याने जाणवत आहे. रानडुक्करांपासून पिकाचे संरक्षण करण्यासाठी शेतात स्पीकर लावले आहेत.

कापणी केल्यानंतर भात सुकवून लगेचच झोडणी केली जाईल. झोडणी केल्यानंतर पुन्हा भात सुकवून घेतला जाईल.

मजूर मिळत नसल्यामुळे भातकापणी यंत्राद्वारे करण्यावर दरवर्षी भर दिला जातो.

क्षेत्रनिहाय वाणांची विविधता :

भात लागवडीमध्ये विविध वाणांचा वापर केला जातो. त्यात लाल भात १० गुंठे, तर उर्वरित क्षेत्रामध्ये पांढऱ्या भात जातींची लागवड आहे. शिरगाव भात संशोधन केंद्राची रत्नागिरी ७ ही लाल भाताची जात १२० दिवसांत तयार होते. या जातीची देखील लागवड केली आहे. शिवाय ९० दिवसांत तयार होणाऱ्या लाल भाताचे स्थानिक वाणाची देखील लागवड केली आहे. या तांदळाचे सेवन आरोग्यासाठी अत्यंत फायदेशीर ठरते.

भंडारा येथील १३५ दिवसांत तयार होणाऱ्या पांढऱ्या सुवासिक भात जातीची ५ गुंठ्यावर लागवड केली आहे. अतिशय बारीक दाणे आणि चवीला उत्तम, न लोळणारी व सुवासिक अशी या जातीची वैशिष्ट्ये आहेत.

वाडा कोलम वाणाची १० गुंठे क्षेत्रावर लागवड आहे. साधारण चार फूट उंच वाढणारे चवीला उत्कृष्ट अशी या वाणाची वैशिष्ट्ये आहेत.

कोकण कृषी विद्यापिठाद्वारे विकसित केलेली सारथी ही १३५ दिवसांत तयार होणारी तसेच न लोळणारी सुधारित जात आहे. या जातीची ६ गुंठे क्षेत्रावर लागवड केली आहे.

भात संशोधन केंद्र, शिरगाव येथील प्रमुख विजय दळवी यांनी सात प्रकारच्या वाणांचे प्रत्येकी ५० ग्रॅम भात बियाणे या वर्षी लागवडीसाठी दिले होते. त्यात लाल घाटी, पंकज, भडस ७९, धनेसाळ, आसाम, बासमती यांची प्रायोगिक तत्त्वावर लागवड केली आहे. या वर्षी या सात जातींची बियाण्यासाठी लागवड केली आहे. उत्पादन आणि गुणवत्तेचा अंदाज घेऊन पुढील वर्षी यापैकी काही वाणांची अधिक क्षेत्रावर लागवड करणार आहे, असे हेमंत यांनी सांगितले.

हेमंत फाटक, ९५४५६३९७१५,

(शब्दांकन : राजेश कळंबटे)