पिकावर कीड पडली तर तुम्ही काय करता? जवळच्या कृषी सेवा केंद्रात जाऊन पॉवरफुल औषध मागता. तो दुकानदार अमुक-अमुक औषध घेऊन जा, म्हणून सल्ला देतो. तुम्ही ते विकत आणून फवारता. पण अशी जहाल रासायनं फवारून तिहेरी नुकसान होतं. एक तर या सगळ्यात खूप पैसे जातात. दुसरं म्हणजे त्या किडीमध्ये प्रतिकारक्षमता तयार होते. म्हणजे मग कितीही औषध फवारलं तरी ती कीड त्याला दाद देत नाही. कारण ते रसायन पचवण्याची क्षमता किडीत तयार झालेली असते. तिसरा मुद्दा म्हणजे अति फवारणीमुळे पिकामध्ये त्या रसायनाचे अंश राहतात. आरोग्यासाठी ते धोकादायक असतं. त्यामुळे `दिसली कीड की फवार औषध` हा खाक्या सोडून दिला पाहिजे. त्याच्या ऐवजी एकात्मिक कीड व्यवस्थापन (Integrated Pest Management) करायला पाहिजे, असा तज्ज्ञांचा सल्ला आहे.

कीड नियंत्रण आणि कीड व्यवस्थापन यात फरक आहे. एकात्मिक कीड व्यवस्थापन करताना तज्ज्ञ नेहमी सापळा पिकं घेण्याचा सल्ला देतात. हे सापळा पीक म्हणजे काय असतं? तर किडींसाठी लावलेला हा सापळा असतो. मुख्य पिकाचं हानिकारक किडीपासून संरक्षण करण्यासाठी त्याचा वापर करतात. त्यासाठी हंगामानुसार किडींना जास्त बळी पडणारं दुसरं पीक मुख्य पिकासोबत लावलं जातं. त्यामुळे होतं काय की कीड त्या दुय्यम पिकाकडं आकर्षित होते. त्यामुळे मुख्य पिकाचं संरक्षण होतं.

सापळा पीक लावल्यामुळे रासायनिक कीटकनाशक फवारणीवरचा खर्च कमी होतो. मित्र किडींची संख्या संतुलित राहण्यास मदत होते. सापळा पिकापासून अतिरिक्त उत्पन्न मिळतं, तो बोनस. मुख्य पिकाच्या उत्पादन वाढीसाठी फायदा होतो. भाजीपाला आणि फळपिकांमध्ये सापळा पिकं अतिशय उपयुक्त ठरतात.

आता तुम्हाला प्रश्न पडला असेल कुठल्या पिकामध्ये कुठली सापळा पिकं घ्यावीत? राहुरीच्या महात्मा फुले कृषी विद्यापीठानं त्यासाठी पुढील शिफारसी केल्या आहेतः

झेंडू मावा व इतर किडींना पिकापासून दूर हाकलतो. झेंडूमुळे जमिनीतील सूत्र कृमीचं नैसर्गिक नियंत्रण होतं. मधमाशा व मित्र किडी मोठ्या प्रमाणात आकर्षित होतात. त्यामुळे पिकातील परागीभवन क्रिया वाढते.

तूर हे मित्र किडींचं आणि परजीवी किटकांचं आवडतं पीक आहे. गाजराची फुलं मधमाशा, परजीवी मित्र कीटक व इतर मित्र किडींना आकर्षित करतात.

मोहरीचं पीक मावा किडीला आकर्षित करून मुख्य पिकांचं किडीपासून संरक्षण करतं. करणारे उत्तम सापळा पीक आहे. मोहरीमुळे सूर्यफूल, करडई, कोबी, फुलकोबी, मिरची, भाजीपाला व फळझाडांचा किडीपासून बचाव होतो.

मकासुध्दा अनेक मित्रकिडी आणि परजीवी किटकांचं आश्रयस्थान आहे. पक्षी मक्यावरील अळ्या वेचून खातात.

थोडक्यात काय, तर एकात्मिक कीड व्यवस्थापनाच्या विविध घटकांपैकी सापळा पीक लागवड अतशिय उपयुक्त पध्दत आहे. सापळा पिकांमुळे निसर्गाचा समतोल राखून किडींना आर्थिक नुकसान पातळीच्या खाली रोखता येते.