माणिकराव खुळे

Indian Meteorological Department  : देशात जून ते सप्टेंबर या चार महिन्यांच्या कालावधीत ९६ ते १०४ टक्के श्रेणीत पडणारा पाऊस हा सरासरी इतका मानला जातो. अशावेळी भारतीय हवामान विभागाने नुकत्याच जाहीर केलेल्या अंदाजानुसार या वर्षीच्या मॉन्सून काळात देशात गुणात्मकदृष्ट्या १०६ टक्के (उणे-अधिक पाच टक्के) पावसाचा अंदाज वर्तविला आहे.

हा पाऊस (१०४ ते ११० टक्के) सरासरीपेक्षा अधिक पावसाच्या शक्यतेच्या श्रेणीत मोडतो. त्यामुळे अंकानुसार नकारात्मक शक्यतेच्या जरी विचार केला तरी ही शक्यता (१०६ टक्के - उणे पाच टक्के) म्हणजे ती १०१ टक्के येते, की जी सरासरीइतक्या म्हणजे (९६ ते १०४ टक्के) पावसाच्या श्रेणीत मोडते.

म्हणून देशात जून ते सप्टेंबर या चार महिन्यांच्या कालावधीत सरासरी किंवा त्यापेक्षा अधिक पावसाचीच शक्यता अधिक जाणवते. या वर्षी २०२४ च्या पूर्वमोसमी काळात म्हणजे मार्च, एप्रिल व मे २०२४ पर्यंत ‘एल -निनो’ कमकुवत होण्याची शक्यता असून, मॉन्सूनच्या पहिल्या दोन महिन्यांत म्हणजे जून, जुलैमध्ये एन्सो (ईएनएसओ- एल-निनो साउथ ऑशिलेशन) तटस्थ होण्याच्या शक्यता आहे. मॉन्सूनच्या उर्वरित दोन महिन्यांत म्हणजे ऑगस्ट व सप्टेंबर या काळात ‘ला निना’चा उगम होण्याची शक्यता जाणवते.

पावसाळ्याच्या पूर्वार्धात म्हणजे जून व जुलै या दोन महिन्यांत या वर्षी एन्सो तटस्थतेचा काळ आहे. हा काळ मॉन्सूनला पूरक ठरणारा असल्यामुळे पावसास अनुकूल असणार आहे. परंतु हा काळ मॉन्सूनच्या आगमनाच्या संक्रमणाचा काळ असतो. त्यात पूर्वमॉन्सून सरीही कोसळत असतात. परंतु मॉन्सूनच्या वाटचालीत मॉन्सूनचा प्रवाह काय असेल,

ते त्या वेळच्या प्रणालीवर अवलंबून असेल. मॉन्सूनच्या उत्तरार्धात म्हणजे ऑगस्ट व सप्टेंबर महिन्यात ‘ला निना’बरोबरच भारतीय महासागरात धन ‘भारतीय महासागरीय द्वि-ध्रुविता’ (पॉझिटिव्ह इंडियन ओशन डायपोल) विकसित होण्याची शक्यताही आहे.

शिवाय २०२४ च्या या गेलेल्या जानेवारी ते मार्च  या तीन महिन्यांत पृथ्वीच्या उत्तर-अर्ध गोलात तसेच युरेशिया भागातील बर्फाळ देशात सरासरीपेक्षा कमी झालेल्या हिमवृष्टीमुळे म्हणजेच या तिन्हीही अवस्था देशातील मॉन्सूनला अधिक पूरक असून देशाला सरासरीपेक्षा अधिक पाऊस देण्याची शक्यता जाणवत आहे. धन आयओडी हा सुद्धा  भारत देशाचा ‘ला निना’च समजला जातो, तसेच कमी हिमवृष्टी म्हणजे भारत देशात अधिक पाऊस पडण्यासाठी अनुकूलता मानली जाते.

महाराष्ट्रात कसा असले पाऊस?

महाराष्ट्र हा मध्य भारत विभागात मोडतो. ‘टरसाइल’ श्रेणी (पावसाची तीव्रता दाखविणारे मापन) प्रकारानुसार संपूर्ण महाराष्ट्रात सरासरीपेक्षा अधिक म्हणजे १०६ टक्क्यांपेक्षा अधिक पावसाचीच शक्यता असून, ही शक्यता सर्वाधिक म्हणजे ५५ टक्के जाणवत आहे. सरासरीपेक्षा अधिक पावसाचे वितरण कसे होते, यावरच पडणारा पाऊस लाभदायी की नुकसानदेही याचे उत्तर येणारा काळच देईल.

मॉन्सूनचे आगमन

सरासरी एक जूनला केरळात दाखल होणारा मॉन्सून साधारणपणे १० जूनला मुंबईत सलामी देतो. अर्थात केरळात आगमन झाल्यानंतरच मुंबईतील त्याच्या आगमनाच्या तारखेचा अंदाज बांधता येतो. सहा वातावरणीय घटकांच्या निरीक्षणानुसार मॉन्सूनच्या आगमनाची स्थिती त्या त्या वेळेस सांगितली जाते. खरे तर मुंबईतल्या आगमनानंतरच मॉन्सूनच्या उर्वरित महाराष्ट्रातील प्रवेशाबाबत ठरवता येते. असे असले तरी मॉन्सूनचे आगमन व चार महिन्यांत पडणारा पाऊस या दोन स्वतंत्र गोष्टी असून त्यांच्या भाकितांचे निकषही स्वतंत्र आहेत.

वायव्य भारतातील पहाटेचे किमान तापमान

दक्षिण भारतातील चार राज्यांतील पूर्वमोसमी पावसाचे वर्तन

दक्षिण चीन समुद्रातून रात्रीच्या वेळी बाहेर पडणारी दीर्घलहरी उष्णता ऊर्जा

मलेशिया थायलंड पश्‍चिम किनार पट्टीवर एक ते दीड कि.मी. दरम्यान वाहणारे वारे

वायव्य प्रशांत महासागरावरील हवेचा दाब

बंगालच्या उपसागरातील, बांगला देश, इंडोनेशिया, दरम्यानचा पण साधारण १० कि.मी. उंचीवरील वाहणारा वारा

अशा या सहा घटकांच्या सतत निरीक्षणावरून मॉन्सून आगमनाचा अंदाज बांधला जातो. ३१ मेच्या दुसऱ्या टप्प्यातील सुधारित अंदाजात मॉन्सून आगमनासंबंधी सविस्तर खुलासा केला जातो. तेव्हाच अंदाजे मुंबईमध्ये मॉन्सून कोणत्या तारखेला दाखल होईल, हे कळते.

या वर्षीच्या ‘ला निना’चा काळ असला तरी मॉन्सूनच्या आगमनावरनंतरच राज्यात पेरणी कधी होणार, हे ठरू शकते. त्यानंतर राज्यभर त्याचे वितरण कसे असेल यावरून पीकपाणी कसे येईल, ते ठरविले जाते. ला- निनाच्या मॉन्सूनमुळे सुरुवातीला खरीप हंगामाला काहीशी पाणीटंचाई जाणवणार असली तरी खरीप उत्तरार्धात व पूर्ण रब्बी हंगामात शेतपिकांना पाण्याची चांगली उपलब्धता होऊ शकते.

ऑगस्ट महिना तसेच सप्टेंबर- ऑक्टोबर महिन्यातील पूर्वा, उत्तरा, हस्त, चित्रा व शिवाय कदाचित स्वाती अशा सव्वादोन महिन्यांच्या पाच नक्षत्रांपैकी दोन किंवा तीन नक्षत्रांतून दहा ते पंधरा पावसाळी दिवसांतून मात्र चांगला पाऊस होऊ शकतो, असे वाटते. म्हणजे रब्बी हंगामाची स्थिती चांगली असू शकते.

चांगल्या पाऊसमानामुळे नद्या-नाले खळाळतील. त्यामुळे विहिरी, तळी, धरण क्षेत्रात तसेच जमिनीत पाणीपातळीत वाढ झाल्याचे दिसेल. कदाचित महाराष्ट्रासाठी दोन वर्षे पुरेल इतका जलसाठाही या २०२४ च्या ला -निनाच्या मॉन्सूनने झाला तर आश्चर्य वाटायला नको.

ज्या ठिकाणी सध्या सिंचनासाठी अल्प पाण्याची उपलब्धता असेल अशा शेतकऱ्यांनी आगाप मका, कपाशी व आडसाली ऊस लागवड केली तरी येणारा मॉन्सून कदाचित मदत करू शकतो. जेथे सध्या सिंचन व्यवस्था नसेल अशा ठिकाणी व जिरायती क्षेत्रात मका, सोयाबीन व कडधान्यांची पेरणी काहीशी उशिरा होण्याची शक्यता जरी असली तरी हंगाम वाया जाणार नाही.

परंतु खरीप लाल कांद्याच्या लागवडीला काढणी दरम्यान होणाऱ्या अतिवृष्टीच्या आपत्तीलाही कदाचित सामोरे जावे लागेल, असे वाटते. महाराष्ट्रातील जालना, छत्रपती संभाजीनगर, नगर, पुणे, सातारा, सांगली, सोलापूर, धाराशिव, लातूर आदी जिल्ह्यांत ज्वारी पिकास या वर्षीच्या मॉन्सूनने चांगलीच मदत होऊ शकते. भारतीय हवामानशास्त्र विभाग ३१ मे दरम्यान दुसऱ्या टप्प्यातील हवामान अंदाज जाहीर करते. त्यावेळी या वर्षीचे एकंदरीतच पाऊसमान आणि पीकपाण्याचे चित्र अधिक स्पष्ट होईल.

(लेखक हवामान तज्ज्ञ आहेत.)