एच.जे. वाघ, डॉ. पी.सी. हळदवणेकर
Carbon : ‘ऊर्जा संवर्धन सुधारणा विधेयक-२०२२’ लोकसभेत ८ ऑगस्ट २०२२ रोजी मंजूर करण्यात आले. यामध्ये देशांतर्गत कार्बन बाजार विकसित करण्याच्या उद्देशाचा समावेश करण्यात आला. हे विधेयक नूतनीकरणक्षम ऊर्जा उद्योगावर केंद्रित असले, तरी त्याचा अप्रत्यक्षपणे देशातील शेतकऱ्यांना फायदा होऊ शकतो.
कार्बन मार्केटमध्ये सहभागी शेतकऱ्यांना होणारा थेट फायदा असा, की जे शेतकरी त्यांच्या जमिनीत वातावरणातील कार्बन साठवणूक करण्यास मदत करतात त्यांना रोख-आधारित प्रोत्साहन मिळते.
पुनरुत्पादक पद्धतींचा अवलंब करणारे शेतकरी प्रति एकर १ ते ४ कार्बन क्रेडिट्स मिळवू शकतात. साधारणत: एक कार्बन क्रेडिट हे एक टन कार्बन डायऑक्साइड किंवा काही बाजारपेठांमध्ये कार्बन डायऑक्साइड समतुल्य वायूंच्या बरोबरीचे असते.
अतिरिक्त उत्पन्न :
शेतकऱ्यांना कार्बन क्रेडिटच्या विक्रीतून अतिरिक्त उत्पन्न मिळविण्याची संधी मिळते. हे त्यांच्या उत्पन्नाच्या प्रवाहात विविधता आणण्यास आणि पारंपारिक कृषी पद्धतीवरील त्यांचे अवलंबित्व कमी करण्यास मदत करू शकते.
शाश्‍वत पद्धती :
शेतकऱ्यांना त्यांच्या जमिनीवर कृषी वनीकरण, कमी मशागत आणि माती आरोग्य व्यवस्थापन यांसारख्या शाश्‍वत पद्धती लागू करण्यास प्रोत्साहित करू शकते. हे जमिनीची सुपीकता सुधारण्यास, पीक उत्पादनात वाढ करण्यास आणि वातावरणातून कार्बन काढून टाकण्यास मदत करू शकते.
नूतनीकरणक्षम ऊर्जा :
कार्बन ट्रेडिंगमुळे शेतकऱ्यांना सौर आणि पवन ऊर्जा सारख्या अक्षय ऊर्जा प्रकल्पांमध्ये गुंतवणूक करण्याची संधी मिळू शकते, ज्यामुळे अतिरिक्त उत्पन्न मिळू शकते.
त्यांचे कार्बन फूटप्रिंट (कार्बन फूटप्रिंट किंवा कर्बभार हे जागतिक हवामान बदल किंवा जागतिक तापमान वाढ यामधील योगदान मोजण्याचे एकक आहे) कमी करण्यात मदत होऊ शकते.
जैवविविधता संवर्धन :
कार्बन ट्रेडिंग शेतकऱ्यांना त्यांच्या जमिनीवरील नैसर्गिक अधिवासाचे संरक्षण आणि पुनःसंचयित करण्यासाठी प्रोत्साहित करून जैवविविधता संवर्धनाला चालना देऊ शकते.
दीर्घकालीन करार :
कार्बन ट्रेडिंग शेतकऱ्यांना खरेदीदारांसोबत दीर्घकालीन करार सुरक्षित करण्यात मदत करू शकते, ज्यामुळे त्यांना उत्पन्नाचा एक स्थिर स्रोत मिळू शकतो. भविष्यासाठी योजना तयार करण्यात मदत होऊ शकते.
नवोन्मेष :
शेतकऱ्यांना उत्सर्जन कमी करण्यासाठी आणि वातावरणातील कार्बन जमिनीमध्ये साठवणूक करण्यासाठी नवीन तंत्रज्ञान आणि पद्धतींचा अवलंब करण्यास प्रोत्साहित करून कृषी पद्धतींमध्ये नव कल्पना वाढवू शकते.
गुंतवणूक आकर्षित करणे
कार्बन ट्रेडिंग ग्रामीण भागात शेती क्षेत्रासाठी अधिक गुंतवणूक आकर्षित करू शकते.
हवामानातील लवचिकता :
कार्बन ट्रेडिंग शेतकऱ्यांना हवामान बदलाच्या परिणामांशी जुळवून घेण्यास मदत करू शकते. अत्यंत हवामानाच्या घटना आणि पर्जन्यमानातील बदल, मातीचे आरोग्य आणि पाणी व्यवस्थापन सुधारू शकतील अशा शाश्‍वत पद्धतींचा प्रचार करून मदत करू शकते.
सामुदायिक विकास :
कार्बन ट्रेडिंगमुळे ग्रामीण भागात नोकरी आणि आर्थिक संधी निर्माण करून सामुदायिक विकासाला चालना मिळू शकते, ज्यामुळे गरिबी कमी होण्यास आणि जीवनमान सुधारण्यास मदत होऊ शकते.
सामाजिक आणि पर्यावरणीय फायदे :
कार्बन ट्रेडिंगमुळे ग्रामीण समुदायासाठी सामाजिक आणि पर्यावरणीय फायदे मिळतात. जसे की सुधारित हवा आणि पाण्याची गुणवत्ता आणि अन्न आणि ऊर्जेचा वाढीव प्रवेश.
कार्बन ऑफसेट :
पुनर्वसन आणि वनीकरण प्रकल्पांमध्ये भाग घेऊन त्यांच्या कार्बन फूटप्रिंटची (कर्बभार) ऑफसेट (कार्बन डायऑक्साइड किंवा इतर हरितगृह वायूचे उत्सर्जन कमी करणे किंवा काढून टाकणे) करण्याची संधी शेतकऱ्यांना मिळू शकते, ज्यामुळे वातावरणातील जप्त कार्बन हा जमिनीमध्ये साठवणूक करून हवामान बदलाचे परिणाम कमी करण्यात मदत होऊ शकते.
कार्बन क्रेडिट्स :
शेतकऱ्यांनी उत्पन्न केलेल्या कार्बन क्रेडिट्सचा वापर मोठ्या उत्सर्जनाची भरपाई करण्यासाठी केला जाऊ शकतो, जसे की कारखाने आणि पॉवर प्लांट, जे देशातील एकूण उत्सर्जन कमी करण्यास मदत करू शकतात.
कार्बन बाजार व इतर बाजार संबंध :
कार्बन ट्रेडिंगमुळे शेतकऱ्यांना इतर बाजारपेठ, जसे की सेंद्रिय अन्न बाजारपेठेशी जोडण्यात, त्यांचे उत्पन्न वाढविण्यासाठी आणि त्यांना अधिक टिकाऊ बनविण्यासाठी मदत होऊ शकते. कार्बन ट्रेडिंग शेतकऱ्यांना अनेक संधी प्रदान करू शकते, परंतु त्यासाठी एक सुव्यवस्थित आणि उत्कृष्ट कार्य करणारे कार्बन मार्केट, योग्य नियम आणि पायाभूत सुविधा, तसेच प्रभावी शिक्षण आणि शेतकऱ्यांना माहिती पोहोचवणे आवश्यक आहे.
कार्बन व्यापारातील भारतीय आव्हाने :
भारतात कार्बन ट्रेडिंगच्या संधी उपलब्ध असताना बाजार अजूनही सुरुवातीच्या टप्प्यात आहे. अधिक मजबूत आणि प्रभावी बाजारपेठ निर्माण करण्यासाठी अनेक आव्हाने हाताळण्याची गरज आहे. भारतात कार्बन व्यापारासाठी स्पष्ट आणि सातत्यपूर्ण राष्ट्रीय धोरणात्मक चौकट नाही.
परफॉर्म अचिव्ह अँड ट्रेड कार्यक्रमासारखे काही विद्यमान कार्यक्रम अस्तित्वात असताना, अजूनही अधिक व्यापक आणि एकसंध राष्ट्रीय धोरणाची गरज आहे. भारतातील उत्सर्जनावर डेटा आणि माहितीचा अभाव, कार्बन मार्केट प्रभावीपणे कार्य करण्यासाठी अर्थव्यवस्थेच्या सर्व क्षेत्रांमधून उत्सर्जनावर अचूक आणि विश्‍वासार्ह सांख्यिकी माहिती असणे आवश्यक आहे.
याची सध्या भारतात कमतरता आहे. उत्सर्जन डेटाचे संकलन आणि अहवाल सुधारण्यासाठी आणखी काही प्रयत्न करणे आवश्यक आहे. भारत सरकारने कार्बन उत्सर्जन कमी करण्याचे उद्दिष्ट निश्‍चित केलेले आहे.
परंतु कार्बन व्यापाराशी संबंधित धोरणे आणि नियम अद्याप स्पष्ट नाहीत. त्यामुळे कार्बन ट्रेडिंग मार्केटमध्ये गुंतवणूक करू पाहणाऱ्या कंपन्यांसाठी यामुळे अनिश्‍चितता निर्माण होऊ शकते.
भारतात सुस्थापित कार्बन ऑफसेट मार्केट नसणे हे देखील एक आव्हान आहे. कार्बन ऑफसेटिंगमुळे इतरत्र उत्सर्जन कमी करण्याच्या प्रकल्पांमध्ये गुंतवणूक करून उत्सर्जन कमी करता येते, जो उत्सर्जन कमी करण्याचा एक किफायतशीर मार्ग ठरू शकतो.
तथापि, भारतात सुस्थापित कार्बन ऑफसेट मार्केट नसल्याने कंपन्यांना या संधीचा फायदा घेणे कठीण होत आहे. मजबूत देखरेख, अहवाल आणि पडताळणी प्रणाली नसल्यामुळे कंपन्यांना त्यांच्या उत्सर्जन कमी करण्याच्या दाव्यांची सत्यता प्रदर्शित करणे कठीण होऊ शकते.
तसेच कार्बन क्रेडिट्सची कमाई करण्याचा प्रयत्न करणाऱ्या कंपन्यांसाठी हे महत्त्वाचे आव्हान ठरू शकते.
१. सुसंगत आणि पारदर्शक कार्बन किमतीचा अभाव :
भारतातील कार्बन किंमत ठरवण्याची यंत्रणा विकसित होण्याच्या टप्प्यावर आहे. कंपन्यांसाठी कार्बनच्या विविध किमती यंत्रणा आणि नियमांमध्ये मार्गक्रमण करणे आव्हानात्मक असू शकते.
२. मर्यादित देशांतर्गत कार्बन बाजार :
भारतातील कार्बन ट्रेडिंग मार्केट अजूनही तुलनेने लहान आणि अविकसित आहे. ज्यामुळे कंपन्यांना कार्बन क्रेडिटसाठी खरेदीदार आणि विक्रेते शोधणे कठीण होऊ शकते.
३. कठीण नियम :
भारतातील कार्बन ट्रेडिंगसाठी नियम आणि त्याचे पालन क्लिष्ट असू शकतात, ज्यामुळे कंपन्यांना मार्गक्रमण करणे आणि त्यांचे पालन करणे कठीण होऊ शकते.
४. कमकुवत अंमलबजावणी आणि देखरेख :
भारतात कार्बन ट्रेडिंग नियमांची अंमलबजावणी आणि देखरेख कमकुवत आहे, ज्यामुळे गैर-अनुपालन आणि फसवणूक होऊ शकते.
५. लघू आणि मध्यम आकाराच्या उद्योगांचा कमी सहभाग :
कार्बन ट्रेडिंगमध्ये मोठ्या कंपन्यांचे वर्चस्व आहे, परंतु ज्ञान आणि संसाधनांच्या कमतरतेमुळे लहान आणि मध्यम आकाराच्या उद्योगांना बाजारपेठेत मर्यादित सहभाग आहे.
६. वित्तपुरवठ्यासाठी मर्यादित प्रवेश :
कार्बन ट्रेडिंग प्रकल्प भांडवल केंद्रित असू शकतात. अशा प्रकल्पांना समर्थन देण्यासाठी कंपन्यांकडे मर्यादित प्रवेश असू शकतो.
७. मानकीकरणाचा अभाव :
कार्बन ट्रेडिंगमध्ये मानकीकरणाचा अभाव, विविध प्रकारचे ऑफसेट प्रकल्प, भिन्न कार्यपद्धती आणि भिन्न गुणवत्ता मानके यांमुळे कंपन्यांना कार्बन मार्केटमध्ये मार्गक्रमण करणे कठीण होते.
संपर्क ः एच. जे. वाघ, ९४०४४०२९८५ (उद्यानविद्या महाविद्यालय, मुळदे, जि. सिंधुदुर्ग)
Read the Latest Agriculture News in Marathi & Watch Agriculture videos on Agrowon. Get the Latest Farming Updates on Market Intelligence, Market updates, Bazar Bhav, Animal Care, Weather Updates and Farmer Success Stories in Marathi.
ताज्या कृषी घडामोडींसाठी फेसबुक, ट्विटर, इन्स्टाग्राम , टेलिग्रामवर आणि व्हॉट्सॲप आम्हाला फॉलो करा. तसेच, ॲग्रोवनच्या यूट्यूब चॅनेलला आजच सबस्क्राइब करा.