खेकडा संवर्धनाचे सुधारित तंत्र

रामेश्‍वर भोसले, नरेशगौड म्हेत्रे, मसूद मणियार

चिखलातील खेकडा आणि हिरवा खेकडा या महत्त्वाच्या प्रजाती आहेत. मांसाची गुणवत्ता आणि आकार, जास्त किंमत आणि निर्यात मागणी या प्रजातींना मागणी आहे.खेकडा फॅटनिंगसाठी सर्वोत्तम पिंजऱ्याचा आकार ३ मीटर × २ मीटर × १ मीटर आहे. यासाठी एचडीपीई किंवा बांबू स्प्लिट्स वापरलेले जातात.

खेकड्यांना (crabs) राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेत मोठ्या प्रमाणात मागणी वाढत आहे. किनारी भागातील दलदलीच्या प्रदेशात खेकडा संवर्धन (Crab Culture) केले जाते. चिखलातील खेकड्याला ‘मड क्रॅब’ म्हणतात. ही आर्थिकदृष्ट्या महत्त्वाची प्रजाती आहे. चिखलातील खेकड्याच्या कवचाचा रंग हिरवा ते गडद तपकिरी असतो. निर्यातीसाठी मध्यम ते मोठ्या आकाराच्या (१५ सेंमीपेक्षा जास्त कवच (कॅरॅपेस) आणि ५०० ​​ग्रॅम वजनाच्या खेकड्याला पसंती दिली जाते.

चिखलातील खेकडा आणि हिरवा खेकडा या महत्त्वाच्या प्रजाती आहेत. मांसाची गुणवत्ता आणि आकार, जास्त किंमत आणि निर्यात मागणी या प्रजातींना मागणी आहे. साधारणपणे, चिखलातील खेकडे २२ ते २४ सेंमी लांबीचे असतात. खूप मोठ्या आकारात वाढतात. त्यांचे वजन सुमारे १ ते २ किलो होते.

खेकडा संवर्धन पद्धती ः

तलावामध्ये खेकडा पालन :

१) या पद्धतीत, लहान खेकडे ६ महिन्यांच्या कालावधीसाठी ठेवले जातात. विक्री योग्य आकारापर्यंत ठेवले जातात.

२) खेकडापालनासाठी योग्य आकारामध्ये तलावाचे बांधकाम, व्यवस्थापन, खाद्य आणि इतर स्रोतांसाठी आवश्यक असतात.

पिंजरा किंवा पेन फॅटनिंग पद्धत :

१) तलाव फॅटनिंग व्यतिरिक्त तरंगते पिंजरे हे पेन आणि बांबूपासून बनविलेले असतात.

२) उथळ जलमार्गात आणि मोठ्या कोळंबीचे तलाव आणि भरतीच्या पाण्याच्या प्रवाहात केले जाते.

३) खेकडा फॅटनिंगसाठी सर्वोत्तम पिंजऱ्याचा आकार ३ मीटर × २ मीटर × १ मीटर आहे. यासाठी एचडीपीई किंवा बांबू स्प्लिट्स वापरलेले जातात.

४) खेकडे साठवणीच्या घनतेचा विचार करता, पिंजऱ्यामध्ये ९ ते १० खेकडे प्रति चौ. मीटर आणि पेनमध्ये ४ ते ५ खेकडे प्रति चौ. मीटर या प्रमाणात साठवणूक केली जाते.

खेकडा संवर्धनासाठी तलावाचे व्यवस्थापन :

१) जास्त उत्पादन मिळविण्यासाठी योग्य पद्धतीने तलाव तयार करणे आवश्यक आहे.

२) तलावाची निवड आणि बांधकाम करताना, ०.०२५ ते ०.१ हेक्टरपर्यंतचे छोटे भरतीचे तलाव निवडतात. यातील पाण्याची खोली सुमारे ०.५ मीटर ते १ मीटर असते.

३) खेकडा फॅटनिंग सहसा तलाव, पेन किंवा पिंजऱ्यामध्ये केले जाते. चिखलातील खेकड्याचे संवर्धन करण्यासाठी तलाव बांधताना योग्य काळजी घेणे आवश्यक आहे. तलावाचा तळ वालुकामय असावा.

४) खेकडे बंधाऱ्यांमधून बाहेर पडतात, त्यामुळे बंधाऱ्याची वरच्या बाजूची रुंदी किमान एक मीटर असावी. तसेच बंधाऱ्यावर नेट कुंपण लावावे. बांधावरती ०.५ मीटर ते १ मीटर उंचीचे कुंपण पत्रे, बांबूच्या काड्या वापरून तयार करावे.

५) भरतीच्या पाण्याच्या प्रवाहाचे नियमन करण्यासाठी स्लुइस गेटचा वापर करावा. खेकडे तलावामध्येच रोखण्यासाठी स्लुइस गेटवर बांबूचे पडदे लावावेत. पोकळ बांबूच्या तुकड्यांमधून “लपवा”, नरभक्षक किंवा मरतूक टाळण्यासाठी तलावाच्या आत सिमेंट पाइप्स किंवा दगड ठेवावेत.

६) भरती-ओहोटी किंवा समुद्राच्या पाण्याचा वापर करून तलावाची कमाल उंची १-१.५ मीटर ठेवावी.

खेकडा बीजाची साठवणूक :

१) साधारणपणे, ९ सेंमीपेक्षा जास्त कॅरॅपेस रुंद किंवा ५५० ग्रॅमपेक्षा जास्त वजनाचे मऊ कवच असलेले खेकडे साठवावेत. परिपूर्ण साठवण घनता सुमारे १ ते ३ क्रॅबस्पर बीज प्रति चौ. मीटर ठेवले पाहिजे.

२) नरभक्षकता आणि मरतूक टाळण्यासाठी तलावामध्ये समान आकाराचे खेकडे वापरावेत. यासाठी युनिट किंवा कंपार्टमेंट बनवावेत.

३) नर खेकडे आणि मादी खेकडे स्वतंत्रपणे साठवावेत. तसेच मऊ कवच असलेले खेकडे स्वतंत्र साठवावेत.

खेकडा संवर्धनामध्ये खाद्य व्यवस्थापन :

१) खेकड्यांना त्यांच्या शरीराच्या वजनाच्या ५ ते १० टक्के (सामान्यपणे, पहिल्या आठवड्यात शरीराच्या वजनाच्या १० टक्के) दर दिवशी शिंपल्याचे मांस/मासे, खाऱ्या पाण्यातील क्लॅम किंवा उकडलेले कोंबडीचे मांस दिले जाते.

२) खाद्याचे कालावधी साधारणपणे २० ते २१ दिवसांचा असतो. चांगल्या वाढीसाठी आणि नरभक्षकपणा टाळण्यासाठी आहार कालावधीत चांगली काळजी घेणे सुनिश्‍चित करावे. जर तुम्ही दिवसातून दोनदा खाद्य देण्याची योजना आखत असाल तर सकाळच्या वेळेपेक्षा संध्याकाळी जास्त खाद्य द्यावे.

तलाव संवर्धन / फॅटनिंगमधील तांत्रिक बाबी ः

मातीची गुणवत्ता :

- खेकडा फॅटनिंगसाठी सर्वोत्तम योग्य माती वालुकामय चिकणमाती किंवा वालुकामय गरजेची आहे.

पाण्याची गुणवत्ता :

- निम्मे खारे पाणी खेकड्याच्या फॅटनिंगसाठी चांगले असते, कारण चिखलातील खेकडे वेगवेगळ्या खारट परिस्थितींना अत्यंत सहनशील असतात.

तलावामधील पाण्याचे गुणधर्म ः

आ.क्र---तपशील---श्रेणी

१---खारटपणा---१५ ते ३० पीपीटी (१० पीपीटी पेक्षा कमी नाही)

२---सामू---७. ८-८. ५

३---तापमान---२६-२८ अंश सेल्सिअस

४---विरघळलेला ऑक्सिजन---> ३ पीपीएम

खेकड्याची काढणी ः

- खेकड्यांचा अपेक्षित जगण्याचा दर ८० ते ८५ टक्के आहे. एका तलावात एका वर्षात फॅटनिंगची सुमारे ६ चक्र पूर्ण होतात.

- खेकड्यांना त्यांच्या काढणीसाठी वारंवार तपासले पाहिजे.

- खेकड्यांची काढणी कवच ​​घट्ट झाल्यानंतर आणि पुढील मोल्टिंगपूर्वी करावी.

- खेकडे काढणीसाठी स्कूप नेटचा वापर करावा. हाताने सुद्धा खेकडे उचलता येतात.

- सकाळी किंवा संध्याकाळी खेकड्याची काढणी करावी.

- खेकडे काढल्यानंतर ते धुवावेत. पाय न तुटता किंवा दुखापत न होता ते बांधावेत.

खेकड्याचे उत्पादन आणि बाजारपेठेतील मागणी :

- अंदाजानुसार ०.१ हेक्टर क्षेत्रासाठी सुमारे २०० ते २५० किलो खेकडे उत्पादन अपेक्षित आहे.

- दक्षिण-पूर्व आशियायी देशांमध्ये जिवंत खेकडे निर्यातीला चांगली संधी आहे.

- भारतीय बाजारपेठेत १ किलो जिवंत खेकड्याची किंमत १५०० ते २००० रुपये आहे. मागणी आणि बाजारपेठेनुसार दर बदलतात.

संपर्क ः

- रामेश्‍वर भोसले, ९८३४७११९२०

(सहायक प्राध्यापक, मत्स्य संवर्धन विभाग, मत्स्य महाविद्यालय, कवर्धा, छत्तीसगड)

- नरेशगौड म्हेत्रे, ९०९६३६६९२९

(प्रकल्प सहयोगी, कांदळवन कक्ष, महाराष्ट्र शासन)

- मसूद मणियार, ९९६०९८६७६८

(प्रकल्प सहयोगी, कांदळवन कक्ष, महाराष्ट्र शासन)