शाश्‍वत उत्पन्नासाठी वनशेतीचे नियोजन
वनशेतीपासून अन्नधान्याबरोबरच वृक्षापासून चारा, लाकूड, फळे व लघू-वन उपज मिळते. याचबरोबरीने शाश्‍वत उत्पन्नाची हमी मिळते. वनशेतीमुळे जमिनीची धूप थांबते, सुपीकता वाढते, आर्द्रता टिकते, वादळी वाऱ्यांपासून संरक्षण मिळते. बांधावरील लागवड पद्धतीमध्ये बहूउपयोगी वृक्ष व फळ वृक्ष शेताच्या बांधावरती किंवा नाल्याच्या बाजूने ५ ते १० फूट दूर वृक्षांची एका ओळीत/ जोड ओळीत किंवा झिग-झॅग प्रकारे लागवड केली जाते. यामुळे परिघीय क्षेत्राचा व बांधाचा जास्तीत जास्त उपयोग होऊन अतिरिक्त उत्पन्नाचे स्रोत निर्माण करता येतात. या वृक्षांमुळे जमिनीची धूप, बांधबंदिस्ती, वाऱ्यापासून संरक्षण व सावली मिळून आंतरपिकांचे उत्पन्न वाढते. बांधावरील लागवडीसाठी साग, सुरू, हादगा, सुबाभूळ, शेवरी, निंबारा, नारळ, आंबा, शेवगा व बोर उपयुक्त ठरतात. पडीक, नापीक जमिनीसाठी वनशेती योजना उत्क्रांतीपासून अन्न, वस्त्र आणि निवारा या मूलभूत गरजांसाठी मानवी जीवन हे वृक्षांवरती अवलंबून आहे. केंद्र आणि राज्य सरकार वृक्षांचे क्षेत्र वाढविण्यासाठी ७० च्या दशकापासून सामाजिक वनीकरण अंतर्गत वृक्ष लागवडीस चालना देण्याचे काम निरंतर चालू आहे. वनशेतीमध्ये आमूलाग्र बदल हा राष्ट्रीय कृषिवानिकी नीती २०१४ च्या अंतर्गत वनशेती उपभियानास सुरुवात झाली. राष्ट्रीय कृषिवानिकी नीतीचे मुख्य उद्देश
वनशेतीच्या योजना वनशेतीचा विस्तार करण्यासाठी केंद्र आणि राज्य सरकारच्या विविध योजना आहेत. यामध्ये पाणलोट विकास योजना, जलयुक्तशिवार, राष्ट्रीय फळबाग योजनेअंतर्गत भाऊसाहेब फुंडकर फळबाग लागवड योजना, राष्ट्रीय बांबू मिशन अंतर्गत बांबू लागवड योजना, राष्ट्रीय आयुष अभियानांतर्गत औषधी वनस्पती लागवड योजना, महात्मा गांधी राष्ट्रीय ग्रामीण रोजगार हमी योजनेअंतर्गत शेतकऱ्यांच्या शेताच्या बांधावर/पडीक जमिनीवरती वृक्ष व फळ लागवड आणि राष्ट्रीय शाश्‍वत शेती अभियान (NMSA) अंतर्गत वनशेती उपअभियान इ. आहेत. राष्ट्रीय शाश्‍वत शेती अभियान अंतर्गत वनशेती उपअभियान
दर्जेदार लागवड सामग्रीसाठी रोपवाटिकेचा विकास
परिघीय क्षेत्र व बांधावरील लागवड
वनशेतीसाठी उपयुक्त वनवृक्ष, पिके, धान्य पिके आणि चारापिके
| पर्जन्यमान | वनवृक्ष | फळपिके | पिके | चारापिके |
| भरपूर पावसाचा प्रदेश (१२०० मि.मी. पेक्षा जास्त) | साग, बांबू (माणगा, मानवेल, चिवारी, भीमा, कटांग), मोह, खैर, शेवगा, ऐन, किंजळ, बिब्बा, शिवण, हिरडा, बेहडा | आंबा, फणस, चिकू, काजू, कोकम, जांभूळ, नारळ, सुपारी, केळी | खरीप : भात, नाचणी, भुईमूग | चवळी, नेपियर, बाजरी, स्टायलो. |
| मध्यम पाऊसमान (७५०-१२०० मि.मी.) | साग, शिवण, सुबाभूळ, कडुलिंब, निंबारा, करंज, बाभूळ, हादगा, शेवरी, तुती, शेवगा, अंजन, बांबू (माणगा, मानवेल), हिरडा, बेहडा, बिब्बा. | आंबा, डाळिंब, संत्रा, फणस, मोसंबी, चिकू, लिंबू, पेरू, पपई, सीताफळ | खरीप ः सोयाबीन, मका, भुईमूग, रब्बी : गहू, मका, ज्वारी बारमाही : आले, हळद, शतावरी. | नेपियर,बाजरी, मेथी घास, लसूण घास, चवळी. |
| कमी पावसाचा प्रदेश (७५० मि.मी. पेक्षा कमी) | कडुलिंब, बाभूळ, शेवगा, सुबाभूळ, बांबू (मानवेल), साग, निलगिरी. | आवळा, सीताफळ, बेल, बोर, अंजीर, लिंबूवर्गीय पिके, चिंच | खरीप : सोयाबीन, मटकी, तूर मका, बाजरी. रब्बी : ज्वारी, हरभरा, करडई | अंजन घास, धामण गवत, पांढरी कुसळ, गांधील गवत. |
| पाणथळ जमिनी | सुरू, निलगिरी, अर्जुन, विलायती बाभूळ, उंबर, बांबू (कटांग, टुल्डा) | जांभूळ, नारळ, पेरू | भात, मका | नेपियर,बाजरी संकरित, पॅरा गवत, मेथी घास. |
| क्षारयुक्त जमीन | निलगिरी, सुरू, करंज, सिसम, बाभूळ, खैर, प्रोसोपीस, हादगा | आवळा, बेल, चिंच, करवंद, बोर,आंबा, काजू | कापूस, मूग, हरभरा, ज्वारी, बाजरी | बरसीम, कर्नाल गवत, ऱ्होडस गवत, वाळा गवत, अंजन गवत |
| आम्लयुक्त जमीन | साग, शिवण, तिसळ, शिरस, ग्लिरिसिडीया | खिरणी, आंबा, ड्रॅगन फ्रूट, लिंबू | तूर, वाटाणा, मका, भुईमूग | नेपियर,बाजरी, मेथी घास, दीनानाथ गवत. |
- संग्राम चव्हाण, ९८८९०३८८८७ (राष्ट्रीय अजैविक ताण व्यवस्थापन संस्था, बारामती, जि. पुणे)
Read the Latest Agriculture News in Marathi & Watch Agriculture videos on Agrowon. Get the Latest Farming Updates on Market Intelligence, Market updates, Bazar Bhav, Animal Care, Weather Updates and Farmer Success Stories in Marathi.
ताज्या कृषी घडामोडींसाठी फेसबुक, ट्विटर, इन्स्टाग्राम , टेलिग्रामवर आणि व्हॉट्सॲप आम्हाला फॉलो करा. तसेच, ॲग्रोवनच्या यूट्यूब चॅनेलला आजच सबस्क्राइब करा.