डॉ. उदय खोडके, डॉ. सुरेश आंबेकर
Rabi Jowar Production : रब्बी ज्वारी उत्पादकता वाढीसाठी इक्रिसॅट, हैदराबाद या संस्थेच्या सहकार्याने मराठवाड्यामध्ये तंत्रज्ञान प्रसार कार्यक्रम राबविला जात आहे. त्यात अधिक उत्पादनक्षम सुधारित व संकरित जातींचा वापर, माती परीक्षण, रासायनिक खतांचा संतुलित वापर, आंतरपीक पद्धती, बीजप्रक्रिया, ओलावा संवर्धन, पाणी व्यवस्थापन आणि पीक संरक्षण यांचा समावेश केला आहे.
सुधारित लागवड तंत्रज्ञान
रब्बी ज्वारीची लागवड मध्यम ते भारी जमिनीत हमखास, तसेच कमी पर्जन्यमान असलेल्या भागात उपलब्ध ओलाव्याचा फायदा घेऊन केली जाते. करतात.
योग्य वाणाची निवड ः परभणी ज्योती, परभणी मोती, अकोला क्रांती, फुले वसुधा, फुले सुचित्रा इ.
बीज प्रक्रिया :
अ) खोडमाशीसाठी, थायामिथोक्झाम ३ ग्रॅम प्रति किलो बियाणे.
ब) प्रमाणित बियाणे वापरत नसल्यास काणी रोगाच्या प्रतिबंधासाठी, सल्फर [गंधक] ३ ग्रॅम प्रति लिटर पाणी.
क) जिवाणूसंवर्धनामध्ये ॲझोस्पिरिलम व स्फुरद विरघळविणाऱ्या जिवाणूची पेरणीपूर्वी २५ ग्रॅम प्रति किलो या प्रमाणे बीजप्रक्रिया करावी.
खत व्यवस्थापन :
माती परीक्षणानंतर शिफारशीनुसार ५ टन प्रति हेक्टरी शेणखत वखराच्या १ ते २ पाळ्याद्वारे जमिनीत मिसळावे. ओलितासाठी रब्बी ज्वारीला ८० किलो नत्र, ४० किलो स्फुरद व ४० किलो पालाश प्रति हेक्टर इतकी खतमात्रा शिफारशीत आहे. त्यात माती परीक्षणानुसार योग्य ते बदल करावेत. यापैकी पेरणीचे वेळी नत्राची अर्धी मात्रा, संपूर्ण स्फुरद व पालाश आणि झिंक २५ किलो प्रति हेक्टरी पेरणीवेळी द्यावे. उर्वरित नत्राची मात्रा पेरणीनंतर एक महिन्यांनी द्यावी.
पोंगेमर, मर रोग आणि मावा किडीचा प्रादुर्भाव होऊ शकतो. त्यासाठी लक्ष ठेवून वेळीच फवारणीचे नियोजन करावे.
पाणी व्यवस्थापन :
वरील सर्व सूत्रांसोबतच ज्वारी पिकासाठी पाण्याचे व्यवस्थापन ही सर्वांत महत्त्वाची बाब आहे. कमी पर्जन्यमान असणाऱ्या भागात ओलावा संवर्धन व पाण्याचा काटकसरीने वापर होणे आवश्यक आहे. सध्याच्या प्रतिकूल परिस्थितीत पावसाचा अनियमितपणा वाढला असून, भूजल पातळीही घटलेली आहे. अशा स्थितीमध्ये ज्वारीच्या संवेदनशील अवस्थेत पाणी उपलब्ध होत नाही. ओलाव्याच्या अभावामुळे त्याच काळात दिलेली खते आणि अन्नद्रव्येही उपलब्ध होत नाही. या दोन्ही गोष्टींचा फटका उत्पादनामध्ये बसतो.
ज्यांच्याकडे पाण्याची उपलब्धता आहे, त्यांनी पिकाच्या किमान चार संवेदनशील पाणी देण्याची आवश्यकता असते. पिकाच्या चार संवेदनशील अवस्था अशा - जोमदार वाढीचा काळ (२५ - ३० दिवस), पीक पोटऱ्यात येण्याची वेळ (५०-५५ दिवस), फुलोरा येणे (७०-७५ दिवस) आणि कणसात दाणे भरण्याचा काळ (९०-१०० दिवस). योग्य रानबांधणी करून आडव्या व उभ्या दांड / सरी पाडून घ्याव्यात. त्यानंतर प्रवाही सिंचनाद्वारे पेरणीनंतर एक व इतर २ ते ३ सिंचन पाळ्या द्याव्यात. प्रवाही सिंचनामध्ये पाण्याचा भरपूर वापर होऊनही वाफसा स्थिती दीर्घकाळ राहत नाही. उगवणीचे वेळी जमिनीत योग्य ओलावा नसल्यास उगवणीसाठी हलके पाणी द्यावे. त्यानंतर पाणी उपलब्धतेनुसार पोटरी व दाणे भरण्याच्या वेळी दोन सिंचन पाळ्या देणे आवश्यक आहे.
विद्राव्य खतांचा वापर :
ठिबक सिंचन संचाद्वारे विद्राव्य खतांचा वापर करता येतो. खतांचा कार्यक्षम वापर होत असल्यामुळे शिफारशीच्या ७५ टक्के खते दिली तरी पुरेशी ठरू शकतात. खते देण्यासाठी पिकाच्या क्षेत्रास लागणाऱ्या पाण्याच्या प्रवाहानुसार व्हेन्चुरीची निवड करावी.
उदा. ३/४’, १’, ११/४’, ११/२ इंच इ.) काही विद्राव्य खतांच्या ग्रेडमध्ये नत्र, स्फुरद व पालाश इतरही आवश्यक अन्नद्रव्ये व सूक्ष्म अन्नद्रव्ये असतात. १९:१९:१९, १२:६१:०, ०:५२:३४, १३:०:४५, ००:५० या विद्राव्य खताच्या ग्रेडसोबतच युरिया व पाण्यात पूर्णपणे विरघळणारा पोटॅश यांचाही वापर करणे शक्य आहे.
यासाठी शिफारशीत दिलेले नत्र (८० किलो/हे.) पाच ते सहा वेळा विभागून, स्फुरद (४० किलो/हे.) तीन वेळा विभागून व पालाश (४० किलो/हे.) पाच वेळा विभागून देता येऊ शकेल. मात्र ठिबक संचातून खते देताना सुरुवातीस १५ ते २० मिनिटे संच साध्या पाण्याने चालवून झाडाभोवती ओलावा तयार करून घ्यावा.
नंतर खत मिश्रीत पाणी सोडावे. खते देऊन झाल्यानंतर पुन्हा १० ते १५ मिनिटे साधे पाणी सोडावे. ज्वारी पिकासाठी ठिबक सिंचनाचा वापर केला तर दुप्पट ते तिप्पट (हेक्टरी १५ ते १६ क्विंटल) उत्पादन हमखास मिळू शकते. जनावरांना ४५ ते ५० क्विंटल चांगल्या प्रतीचा चाराही उपलब्ध होतो.
ठिबक सिंचनाचा वापर :
रब्बी ज्वारीच्या पाणी व्यवस्थापनामध्ये ठिबक सिंचनाच्या वापराबाबत वसंतराव नाईक मराठवाडा कृषी विद्यापीठ, परभणी; ज्वारी संशोधन संचालनालय, हैदराबाद; पाणी व्यवस्थापन संचालनालय, भुवनेश्‍वर या संस्थांच्या सहकार्याने ३ वर्षांपासून अभ्यास केला आहे.
ठिबक सिंचन तंत्राच्या वापरासाठी ज्वारीच्या लागवड पद्धतीत थोडासा बदल करावा लागतो. भाजीपाला पिकासाठी उपलब्ध असलेला ठिबक संच (दोन लॅटरलमधील अंतर ४ फूट असल्यास) रब्बी ज्वारीसाठी वापरता येईल.
मध्यम ते हलक्या जमिनीसाठी दोन ओळींतील अंतर ४५ सेंमी व दोन झाडातील अंतर १५ सेंमी इतके ठेवावे. मध्ये ७५ सेंमीचा मोकळा पट्टा ठेवावा. एका जोडओळीसाठी एक ठिबक नळी वापरावी.
भारी जमिनीसाठी दोन ओळीतील अंतर ६० सेंमी व दोन झाडातील अंतर १२ सेंमी इतके असावे. यामुळे प्रती हेक्टर ज्वारीच्या झाडांची संख्या राखता येईल. उगवणीनंतर कोळपणीच्या साह्याने प्रत्येक ओळीस माती लावून वरंबा तयार करावा.
ज्वारीसाठी शेताच्या किंवा पिकाच्या ओळीच्या लांबीनुसार १२ किंवा १६ मिमी व्यासाच्या इनलाइन नळ्या वापराव्यात. यामध्ये साधारण ३० ते ४० सेंमी अंतरावरील व २.४ लिटर प्रति तास प्रवाह असलेल्या ड्रीपरची इनलाइन लॅटरल निवडावी. त्यांचा प्रवाह जास्त असल्यास भारी जमिनीसाठी दोन ड्रिपरमधील अंतर अधिक (४० ते ५० सेंमीपर्यंत) असलेली इनलाइन लॅटरल निवडावी.
रब्बी ज्वारीसाठी ठिबक सिंचनाद्वारे लागणाऱ्या पाण्याची गरज ही झाडाची वाढीची अवस्था, बाष्पीभवनाचा वेग, पात्र गुणांक, पिकांचा गुणांक, जमिनीचा प्रकार, ओलाव्याचे क्षेत्र यावर अवलंबून असते. रब्बी हंगामात बाष्पीभवनाचा वेग साधारणपणे कमी असल्यामुळे (२ ते ५ मिमी प्रति दिवस) विजेच्या उपलब्धतेनुसार संच चालवावा. रब्बी हंगामातील इतर पिकांची सिंचनाची सोय व विजेची उपलब्धता यानुसार संच दर दोन किंवा तीन दिवसांनी चालवावा. रब्बी हंगामात काही भागांत साधारण २ ते ३ वेळा पाऊस पडतो. त्या काळात ठिबक संच चालविण्याची गरज नाही.
वरील सर्व घटक लक्षात घेतल्यास रब्बी ज्वारीच्या वाढीच्या कालावधीत (पेरणीपासून १०० ते ११० दिवस) सर्वसाधारणपणे १५ ते २५ वेळा ठिबक संच चालवावा लागेल. ठिबक संच दर तीन दिवसांनी चालविल्यास ३ दिवसांचे एकत्रित बाष्पीभवन गृहीत धरावे लागेल. ज्वारीची लागवड ४५ × १५ सेमी अंतरावर असेल व इनलाइन लॅटरलवर ठिबक तोट्या ३० सेंमी अंतरावर वसविलेल्या असतील तसेच ताटीचा प्रवाह २.४ लि/तास प्रवाह असेल तर ठिबक सिंचन संच किती वेळ चालवावा, यासाठी तक्त्या मध्ये दर्शविलेले आहे.
याद्वारे उपयुक्त पाऊस विचारात घेतल्यास प्रत्येक तोटीद्वारे साधारण ४ ते ५ झाडासाठी रब्बी ज्वारीच्या वाढीच्या पूर्ण कालावधीमध्ये ६० ते ९० लिटर इतके पाणी दिले जाते. म्हणजेच प्रत्येक झाडास १५ ते २० लिटर पाणी मिळते. ठिबक संचाच्या किंवा लागवडीच्या रचनेत बदल झाल्यास संच चालविण्याच्या कालावधीमध्ये बदल होऊ शकतो.
रब्बी ज्वारीसाठी ठिबक सिंचन संच चालविण्याचा कालावधी
पेरणीनंतर दिवस पिकांचा गुणांक तीन दिवसांचे एकत्रित बाष्पीभवन, मिमी
५ १० १५ २०
संच चालविण्याचा काळ, मिनिटे
० ते २० ०.३६ १० १५ २० ३०
२१ ते ५५ ०.७० १८ ३६ ५५ ७५
५५ ते ९० १.०० ३५ ७० १०५ १४०
९९ ते १०० किवा ११० ०.७५ २६ ५५ ८० १०५
टीप : ड्रीपर (तोटी)मधील अंतर ३० सेंमी, प्रवाह २.४ लिटर प्रति तास व ज्वारीची लागवड ४५ × १५ सेंमी जोडओळ गृहीत धरलेली आहे.
डॉ. सुरेश आंबेकर, ७५८८५७१५७८ (निवृत्त ज्वारी पैदासकार, वसंतराव नाईक मराठवाडा कृषी विद्यापीठ, परभणी)
ॲग्रोवनचे सदस्य व्हा
Read the Latest Agriculture News in Marathi & Watch Agriculture videos on Agrowon. Get the Latest Farming Updates on Market Intelligence, Market updates, Bazar Bhav, Animal Care, Weather Updates and Farmer Success Stories in Marathi.
ताज्या कृषी घडामोडींसाठी फेसबुक, ट्विटर, इन्स्टाग्राम , टेलिग्रामवर आणि व्हॉट्सॲप आम्हाला फॉलो करा. तसेच, ॲग्रोवनच्या यूट्यूब चॅनेलला आजच सबस्क्राइब करा.