Turmeric Seed : शास्त्रोक्त पद्धतीने हळद बेणे साठवणूक

डॉ. मनोज माळी

Turmeric Crop Management : निर्यातक्षम व गुणवत्तापूर्ण हळद उत्पादनासाठी पूर्वमशागतीपासून ते हळद प्रक्रिया, बेणे साठवणुकीपर्यंत हळद पिकाचे व्यवस्थापन काळजीपूर्वक करणे गरजेचे असते. कच्च्या मालाची प्रतवारी करून त्यांची वेगवेगळ्या ठिकाणी साठवणूक करावी.

हळद हे भारतातील महत्त्वाचे तसेच बहुउपयोगी मसाला पीक म्हणून ओळखले जाते. महाराष्ट्र राज्याच्या एकूण हवामानाचा विचार केला असता हळद पीक उत्तमरीत्या घेता येते. निर्यातक्षम व गुणवत्तापूर्ण हळद उत्पादनासाठी पूर्वमशागतीपासून ते हळद प्रक्रिया, बेणे साठवणुकीपर्यंत हळद पिकाचे व्यवस्थापन काळजीपूर्वक करणे गरजेचे असते.

सध्या हळद काढणीचा हंगाम सुरू आहे. खांदणी करून काढलेले कंद २ ते ३ दिवस सूर्यप्रकाशात चांगले तापू द्यावेत. कंद उन्हामध्ये तापल्यामुळे कंदांना पाणी सुटते. त्यामुळे कंदास चिकटलेली माती पूर्णपणे निघण्यास मदत होते. त्यानंतर २ दिवसांनी हळदीच्या कंदाची मोडणी करावी. हळद कंदाचा गड्डा हळूवार आपटला असता गड्ड्याला चिकटलेली माती वेगळी होण्यास मदत होते.

त्या वेळी जेठागड्डे (मातृगड्डे), बगल गड्डे, सोरागड्डे, हळकुंडे आणि या व्यतिरिक्त रोग व कीडग्रस्त हळकुंडे अशा प्रकारे कच्च्या मालाची प्रतवारी करावी. त्यानुसार त्यांची वेगवेगळ्या ठिकाणी साठवणूक करावी. बेणे निवड करताना रोग व कीडग्रस्त किंवा अर्धवट कुजलेले गड्डे साठवणुकीमध्ये येणार नाहीत याची दक्षता घ्यावी. यापैकी जेठागड्डे, बगल गड्डे आणि हळकुंडे यांचा वापर पुढील वर्षी लागवडीसाठी बेणे म्हणून करता येतो.

बियाणे निवड करताना शास्त्रीय पद्धतीने काळजी घेणे अत्यंत आवश्यक आहे. निवडलेले बेणे जातिवंत, दर्जेदार, गुणवत्तापूर्ण, सुप्तावस्था संपलेले, निरोगी, रसरशीत व चांगले असेल तर उत्पादनदेखील चांगले मिळते.

जेठागड्डा

मुख्य रोपाच्या खाली वाढणाऱ्या कंदास जेठागड्डा अथवा मातृकंद असे म्हणतात.

प्रामुख्याने पुढील वर्षीच्या लागवडीसाठी बियाणे (बेणे) हे मातृकंदाचेच ठेवावेत. हळद कंदापासून मातृकंद वेगळे करावेत.

सशक्त, निरोगी, जाड मातृकंद (गड्डे) बियाणे म्हणून निवडून काढावेत.

बियाण्यासाठी निवडलेल्या मातृकंदाचे वजन ५० ग्रॅम पेक्षा जास्त असावे, आकाराने त्रिकोणाकृती असावे. काढणीनंतर हे गड्डे ताबडतोब सावलीमध्ये ठेवावेत.

सोरागड्डा

लागवडीच्या वेळीस वापरलेले जेठागड्डे (मातृकंद) हळद पिकाच्या नऊ महिने वाढीच्या कालावधीत ५० ते ६० टक्के कुजून जातात. राहिलेल्या ४० ते ५० टक्के कंदांना ‘सोरागड्डे’ असे म्हणतात.

सोरागड्डे हे काळपट रंगाचे तसेच मुळ्याविरहित असतात.

बियाणे म्हणून सोरागड्डे वापरता येत नाही.

हळकुंडे

बगल गड्ड्यांना आलेल्या कंदास ‘हळकुंडे’ असे म्हणतात. हळकुंडे देखील बियाण्यासाठी वापरली जातात.

मातृकंद कमी पडत असतील तर हळकुंडे बियाणे म्हणून वापरता येतात.

बियाणे म्हणून निवडलेल्या हळकुंडांचे वजन ३० ग्रॅम पेक्षा जास्त असावे.

निवडलेली हळकुंडे ठळक, लांब, जाड, ठसठशीत वाढलेली, निरोगी आणि एकसमान आकाराची भेसळमुक्त असावीत.

बगल गड्डे

जेठे गड्ड्याला आलेल्या फुटव्यांच्या खाली येणाऱ्या गड्ड्यांना ‘बगल गड्डे’ असे संबोधतात. त्यास अंगठा गड्डे असेही म्हणतात.

४० ग्रॅम पेक्षा जास्त वजन असणाऱ्या गड्ड्यांचा वापर बियाणे म्हणून केला जातो.

बेणे साठवणूक

निवडलेले हळद बेणे त्वरित झाडाखाली सावली असलेल्या थंड ठिकाणी ढीग करून साठवावेत. बेण्याचा ढीग करताना हवा खेळती राहील याची काळजी घ्यावी. अन्यथा, बेण्याच्या उगवणीवर परिणाम होऊ शकतो.

बेण्याचा ढीग करताना थोडासा उंचवटा करून कोन पद्धतीने ढीग करून रचावेत.

बेण्याच्या ढिगावर हळदीच्या वाळलेल्या पानांचा १० ते १५ सेंमी जाडीचा थर द्यावा. जास्त तापमान असलेल्या ठिकाणी हळदीच्या वाळलेल्या पाल्यावर गोणपाट टाकून केवळ गोणपाट भिजेल एवढेच पाणी गोणपाटावर मारावे.

साधारणतः दोन ते अडीच महिन्यांच्या कालावधीपर्यंत बेणे सुप्तावस्थेत जाते. या कालावधीत केवळ बेण्याच्या अंतर्गत बदल अथवा शरीरक्रिया घडून येत असतात. कोणत्याही स्वरूपात बाह्य बदल दिसून येत नाही.

सुप्तावस्था संपेपर्यंत बेण्यावर पाणी शिंपडू नये. दोन ते अडीच महिन्यांच्या कालावधीत सर्व बेण्यांची सुप्तावस्था पूर्ण होते.

सुप्तावस्था संपल्यानंतर बेण्यामध्ये बदल दिसून येण्यास सुरुवात होते. या वेळी बेण्यावरील डोळे फुगीर होतात. डोळे फुटण्यास प्रारंभ होतो. त्यानंतर मात्र बेणे पुन्हा निवडावेत, बेण्यावरील मुळ्या काढाव्यात, पानांचे शिल्लक राहिलेले अवशेष काढावेत. आणि मुळ्याविरहित रसरशीत निरोगी बेणे लागवडीसाठी वापरावेत.

निवडलेल्या बेण्यात कंदकुज या रोगाचे अथवा कंदमाशी या किडीच्या प्रादुर्भावाचे कोणतेही अवशेष राहणार नाही याची खात्री करावी. जेणेकरून रोगाचा किंवा किडीचा प्रादुर्भाव लागवडीनंतर शेतात होणार नाही. यासाठी हळकुंडे बियाणे मध्यभागी दोन भाग करून पाहावे.

लागवड करण्यास थोडाफार अवधी असेल तर दिवसातून दोन वेळेस बेण्यांच्या ढिगावर पाणी शिंपडावे. पाणी शिंपडल्यामुळे बेण्यांची एकसारखी उगवण होण्यास मदत होते.

उष्ण सूर्यप्रकाश, वारा यांचा बेण्याशी प्रत्यक्ष संपर्क येणार नाही याची काळजी घ्यावी. बेणे दर्जेदार असेल तर उत्पादन वाढीस निश्‍चितच हातभार लागतो.

- डॉ. मनोज माळी, ९४०३७ ७३६१४ (लेखक महात्मा फुले कृषी विद्यापीठ, राहुरी अंतर्गत हळद संशोधन योजना, कसबे डिग्रज येथे प्रभारी अधिकारी म्हणून कार्यरत आहेत.)