Animal Poisoning: जनावरांतील विषबाधेवरील उपाययोजना

डॉ. सुषमा घाडीगावकर, डॉ. सोनाली जोंधळे

Animal Care: कीटकनाशके तसेच इतर रासायनिक पदार्थ जनावरांच्या संपर्कात आल्यास तीव्र विषबाधा होऊ शकते. कीडनाशकांची फवारणी करताना निष्काळजीपणा, चारा, पाण्यात गेलेल्या कीडनाशकांच्या अवशेषामुळे विषबाधा उद्‍भवू शकते. खतांचे अवशेष, उंदरांसाठी ठेवलेले विष किंवा जंतुनाशक रसायनांचे अपघाताने जनावरांनी प्राशन केल्यास विषबाधा होते.

शेती किंवा गोठ्याच्या परिसरामध्ये उंदीर मारण्यासाठी वापरली जाणारी विषारी औषधे जनावरांनी चुकून खाल्ल्यास त्यांच्या आरोग्यावर परिणाम होतो. जनावरांनी याचे सेवन केल्यास काही दिवसांनी अतिरिक्त रक्तस्रावाची लक्षणे दिसतात. नाकातून, मलमूत्रातून रक्त येते, त्वचेखाली रक्तगोळे दिसतात. जनावरांना थकवा जाणवतो.

तणनाशकाची विषबाधा

तणनाशक फवारलेल्या कुरणात जनावरे चरल्यास विषबाधा होण्याची शक्यता असते.

सुरुवातीला तोंड व घशाची जळजळ, ओकारी आणि पोटदुखी होते. काही दिवसांनी फुप्फुसांची पेशी द्रव आणि रक्ताने भरून श्‍वसन कमी होत जाते.

उपचार

उपचार म्हणून जास्तीत जास्त विष बाहेर काढणे (वांत्या), अँटिऑक्सिडंट औषधे आणि ऑक्सिजन थेरपी देणे आवश्‍यक आहे.

प्रतिबंध

तणनाशक फवारल्यानंतर पुढील काही दिवस कुरणात जनावरे चरण्यास सोडू नयेत.

संक्षारक रसायनांची विषबाधा

काही वेळा कुतूहलाने जनावरे बॅटरीतील आम्ल, कारखान्यांतील रासायनिक कचरा, फिनेल चाटतात. यामुळे विषबाधा होते.

आम्ल किंवा क्षार स्वरूपाच्या द्रव्यांमुळे तोंड, घसा, अन्ननलिका तसेच जठरात तीव्र जळजळ आणि दाह होतो.

लक्षणे

तोंडाच्या आवरणांवर भाजल्यासारखी जखम दिसते. तोंडातून रक्तमिश्रित लाळ येते. जनावर जोरात आवाज काढून वेदना व्यक्त करते.

पोटात गेल्यास उलट्या होऊ शकतात. पण काही वेळा अन्ननलिका भाजल्याने उलटी न होऊ शकणे ही धोकादायक स्थिती असते.

कधी छाती किंवा पोटावर दबाव आल्यास त्या भागावर भाजल्यासारखी खूण दिसू शकते.

उपचार

लगेच थंड पाणी, दूध किंवा अंड्याचे कच्चे बलक पाजून त्या संक्षारक पदार्थांना पातळ करावे किंवा त्यांचे रासायनिक क्रियेतून निष्प्रभावीकरण करावे.

आम्लामुळे विषबाधा झाल्यास दूध किंवा अंड्याचा बलक द्यावा; क्षारामुळे विषबाधा झाल्यास थोडे व्हिनेगर पाजावे.

जनावरास कॅल्शिअम कार्बोनेट (चुना, पाणी) मिश्रण दिल्यास आम्लाचे निर्जलीकरण होते. मात्र हे करताना उष्मा निर्माण होऊ शकतो हे लक्षात घ्यावे.

वेदना कमी करण्यासाठी वेदनाशामके किंवा इतर औषधोपचार करावा.

या विषबाधेत अन्ननलिकेचे छिद्र किंवा अरुंद होण्याचा धोका असतो. त्यामुळे दीर्घकालीन देखरेख गरजेची आहे.

उपाय

पशुपालकांनी कीटकनाशके/तणनाशके वापरताना सूचना काटेकोरपणे पाळाव्यात. औषधे व रसायने जनावरांच्या आहारात जाणार नाहीत, याची काळजी घ्यावी. रिकामे डबे-बाटल्या योग्य प्रकारे नष्ट कराव्यात.

पाण्याची टाकी आणि खाद्यपात्र स्वच्छ ठेवावे. जेणेकरून त्यात चुकूनही रासायनिक अवशेष मिसळले जाणार नाहीत​.

विषारी रसायनांचा त्वरित प्राथमिक उपचार म्हणून सक्रिय कोळसा हा महत्त्वाचा औषधोपचार आहे.

मात्र कोणतीही विषबाधा झालीच तर त्वरित पशुवैद्यकांना संपर्क करावा.

औषधांच्या अतीमात्रेची विषबाधा

जनावरांच्या उपचारासाठी दिलेली औषधे अति प्रमाणात घेतल्याने किंवा चुकीच्या औषधाने जनावरांना अपाय होतो. पशुवैद्यकीय औषधांचा सुरक्षिततेचा फरक सहसा व्यापक असतो, त्यामुळे योग्य मात्रेमध्ये दिल्यास बहुतेक औषधे सुरक्षित असतात​.

ठरावीक औषधांच्या मात्रेमध्ये किंचित वाढ झाल्यास विषबाधा निर्माण होऊ शकते. उदाहरणार्थ, लेवामीसोले हे जंतनाशक मेंढ्या, शेळ्यांच्या पोटातील जंतनिर्मूलनासाठी वापरतात, परंतु याच्या अपेक्षित मात्रेपेक्षा २ ते ३ पट जास्त मात्रेमुळे रोगप्रतिकारक प्रणाली दाबण्याबरोबरच गंभीरपणे स्नायूवर परिणाम दिसतात.

अनेकदा शेतकरी अंदाजाने डोस देतात किंवा चुकीची मात्रा इंजेक्शनद्वारे देतात (उदा. मिलि आणि सीसीमध्ये गोंधळ) यामुळे अतिमात्रा होण्याचा धोका असतो.

एकाच वेळी अनेक औषधे दिल्याने त्यांच्या परस्पर अभिक्रियांमुळे विषबाधा होऊ शकते. (उदा. ऑरगॅनोफॉस्फेट डीप आणि लेवामीसोले याचा एकत्र वापर).

कृमिनाशकाची अतिमात्रा

लेवामीसोले ही इमिडाझोथायाझोल वर्गातील कृमिनाशक आहे. ज्यामुळे जंतांमध्ये न्यूरोमस्क्युलर प्रभाव होतो. जास्त मात्रेत हेच औषध जनावरांमध्ये कोलिनर्जिक लक्षणे दाखविते. म्हणजेच विषबाधेसारखी लक्षणे दिसतात.

लक्षणे

शरीरातून खूप लाळ स्रवते, स्नायूंना कंपने येतात, जनावर चालताना अडखळते. वारंवार लघवी व पटापट विष्ठा होते.

श्‍वास घेताना अडथळा जाणवतो. शेवटी जनावर कोसळू शकते​. काही वेळा श्‍वासावरोधामुळे मृत्यूदेखील संभवतो​.

उपचार

लेवामीसोलेच्या विषबाधेत अॅट्रोपीन सल्फेट

उपयोगी ठरते. लाळ, मळमळ, क्रॅम्प कमी करण्यासाठी अॅट्रोपीन दिले जाते​. उरलेले औषध

पोटातून काढण्यासाठी कोळशाच्या वापर केला

जातो. तातडीने पशुवैद्यकाच्या सल्ल्याने उपचार करावेत.

प्रतिबंध

लेवामीसोलेचा सुरक्षिततेचा दर कमी असल्याने शक्यतो वजन मोजूनच योग्य मात्रा द्यावी.

मेंढ्या/शेळ्यांसाठीचे द्रावण आणि गाई, म्हशींसाठी इंजेक्शन मात्रा यात फरक असतो. त्यामुळे अंदाजाने मात्रा देऊ नये.

प्रतिकूल औषध प्रतिक्रिया

काही वेळा योग्य मात्रेत दिलेले औषधदेखील अपप्रतिक्रियेने धोकादायक ठरू शकते. उदाहरणार्थ, पेनिसिलिनसारख्या अँटिबायोटिक इंजेक्शनला काही जनावरे तीव्र प्रतिक्रिया दाखवतात. इंजेक्शन दिल्यानंतर काही सेकंदांत जनावर आकस्मिक जोरात ओरडते, धापा टाकते, चक्कर येऊन कोसळते, नाडी क्षीण होऊन शॉकमध्ये जाते.

उपचार

अॅनाफिलॅक्टिक प्रतिक्रिया आली असल्यास पशूतज्ज्ञांच्या सल्याने त्वरित जीवनरक्षक इंजेक्शन द्यावे लागते. त्यानंतर प्रति हिस्टामिनिक यांचा उपयोग करून जनावराला त्या अवस्थेतून बाहेर काढतात. वेळीच इलाज न झाल्यास मृत्यू निश्‍चित होऊ शकतो.

औषध विषबाधा टाळण्यासाठी नवीन औषध/लस देताना प्रथम थोडे देऊन प्रतिक्रिया तपासावी,

नेहमी आपत्कालीन इंजेक्शन हाताशी ठेवावे.

औषधांच्या विषबाधेची उदाहरणे

मोनेंसिन, इऑनोफोर औषधे जनावरांना जास्त मात्रेत दिल्यास हृदय आणि स्नायूंचे नुकसान होते. विशेषतः घोडे आणि काही जनावरे मोनेंसिनला अति संवेदनशील असतात.

अचानक अन्न बंद करणे, लंगडेपणा, श्‍वास घेण्यास त्रास आणि हृदय बंद पडणे अशी लक्षणे दिसतात.

सल्फॉनामाइड किंवा टेट्रासायक्लिन औषधांचा दीर्घकाळ अतिवापर केल्यास मूत्रपिंडावर ताण

येऊन विषबाधा होऊ शकते, म्हणून दीर्घ उपचार

करताना रक्त तपासणीने अवयव स्थिती पाहावी.

जीवनसत्त्व ड ची अति मात्रा (उदा. दररोज भरपूर मात्रा) दिली तर कॅल्शिअम जास्त शोषला जाऊन मलमूत्रसंस्थेत खडे होणे, हाडे नाजूक होणे अशी लक्षणे दिसतात. साधारणपणे, कोणतेही औषध शिपारशीत मात्रेमध्ये आणि पशुवैद्यकांच्या सल्ल्याने द्यावे. औषध देताना वजनाचा अंदाज बरोबर काढावा. मोजमाप साधनांचा वापर करावा.

पर्यावरणीय विषबाधा

परिसरातील पाणी, माती, औद्योगिक अवशेष किंवा इतर घटकांमधून काही विषारी पदार्थ पशुपक्ष्यांच्या शरीरात जाऊ शकतात. विशेषतः जड धातू आणि काही जैवविष हे पशुधनासाठी धोका निर्माण करतात.

उद्योगांचे सांडपाणी किंवा खनिज संपत्तीजन्य प्रदूषणामुळे कुरणातील गवतात विषारी धातू येतात. याशिवाय तलाव-डबक्यांमधील काही विषारी शेवाळदेखील पशुधनाला अपायकारक आहेत.

पर्यावरणीय विषबाधा सर्व पशुप्राण्यांना होऊ शकतात, परंतु शेळ्या-मेंढ्या लहान आकारामुळे लगेच प्रभावित होतात. काही धातूंना (उदा. तांबे) मेंढ्या विशेष संवेदनाक्षम असतात.

- डॉ. सुषमा घाडीगावकर, ८६००८४४४३०

(औषधनिर्माणशास्त्र आणि विषशास्त्र विभाग, मुंबई पशुवैद्यकीय महाविद्यालय, मुंबई)