एकात्मिक कीड व्यवस्थापनामध्ये कोणत्या गोष्टी लक्षात ठेवाल?

गेल्या काही वर्षात कीटकनाशकांच्या अनियंत्रित वापरामुळे कीटकनाशकांचे अंश फळे, भाजीपाला अन्नधान्यांमध्ये दिसू लागले आहेत. त्याचा परिणाम मानवी आणि जनावरांच्या आरोग्यावर होऊ लागला आहे. दुसऱ्या बाजूला किडींची प्रतिकारशक्ती ही वाढली आहे. मित्र कीटक, परागीभवन करणाऱ्या कीटकांची संख्या कमी होत आहे. दुय्यम किडी मुख्य किडी बनल्या आहेत. शेतमाल निर्यातीतही (Export) अडचणी येत आहेत. हे लक्षात घेऊन प्रत्येकाने एकात्मिक कीड व्यवस्थापन पद्धतीचा अवलंब करायला हवा. एकात्मिक कीड व्यवस्थापनामध्ये वातावरणाशी समन्वय साधून किडींची संख्या आर्थिक नुकसान पातळी खाली ठेवली जाते. या व्यवस्थापन तंत्रामध्ये तांत्रिक, भौतिक, रासायनिक, जैविक, अनुवंशिक पर्यावरण पद्धतीचा वापर केला जातो. तर पाहुयात एकात्मिक कीड व्यवस्थापनामध्ये (Integrated Pest Management) कोणत्या गोष्टी लक्षात घ्यायला हव्यात.

१) पिकावरील हानीकारक आणि उपयुक्त कीटकांची ओळख करुन घ्यावी. याशिवाय पीकनिहाय किडींचा जीवनक्रम आणि संवेदनक्षम अवस्थांची माहिती करुन घेणे आवश्यक आहे.

२) विविध किडींच्या नियंत्रणासाठी कामगंध सापळे आणि निळ्या, पिवळ्या रंगाच्या चिकट सापळ्यांचा वापर फायदेशीर ठरतो. उदाहरणार्थ ः घाटे अळी आणि पाने खाणारी अळी या किडीच्या नर पतंगाला आकर्षित करण्यासाठी कामगंध सापळ्याचा वापर करावा. फुलकिडाच्या नियंत्रणासाठी निळ्या रंगाच्या चिकट सापळ्याचा वापर करावा.

३) किडींना आकर्षित करून घेणाऱ्या सापळा पिकांची लागवड मुख्य पिकात करावी. उदाहरणार्थ ः कपाशीमध्ये मूग, चवळी, मका, झेंडू यासारखे पिके घेतल्यास नैसर्गिक रित्या मित्र कीटकांचे प्रमाण वाढण्यास मदत होते. मुख्य किडींचा प्रादुर्भाव कमी करणे शक्य होते.

४) पेरणी करताना योग्य वेळ साधल्यास पीक किडींच्या प्रादुर्भावापासून वाचविता येते. उदाहरणार्थ ः ज्वारीची पेरणी जूनच्या शेवटच्या आठवडा ते जुलै च्या पहिल्या आठवड्यात केल्यास खोड माशीचा प्रादुर्भाव कमी होतो.

५) पिकाला नत्रयुक्त रासायनिक खतांचा वापर शिफारशी प्रमाणेच करावा. शिफारशी पेक्षा जास्त प्रमाणात नत्रयुक्त खतांचा वापर केल्यास रस शोषण करणाऱ्या किडींचा प्रादुर्भाव वाढतो.

६) किडींच्या प्रादुर्भावाची आर्थिक मर्यादा पातळी ठरविण्या करिता किडींचे सर्वेक्षण करावे. उदाहरणार्थ ः कपाशीवरील मावा ः दहा मावा प्रति पान, तुडतुडे दोन पिल्ले प्रति पान. किडीचा प्रादुर्भाव आर्थिक नुकसान मर्यादा पातळीपेक्षा जास्त होताच कीड व्यवस्थापनाचे उपाय योजावेत.

७) पीक उत्पादन घेत असताना विविध मशागतींच्या पद्धतीचा योग्य प्रकारे आणि योग्य वेळी वापर केल्यास किडींचे प्रभावी नियंत्रण होते. पेरणी करताना शुद्ध दर्जेदार आणि कीड प्रतिकारक जातींची निवड करावी. चांगले कुजलेले शेणखत वापरावे. कारण अर्धवट कुजलेल्या शेणखतामुळे हुमणीचा प्रादुर्भाव वाढू शकतो.

८) एकाच प्रकारातील किंवा कुळातील पिकांची लागवड करू नये. कारण किडीस सतत अन्नपुरवठा होतो. किडींचा प्रादुर्भाव वाढण्याची शक्यता असते. उदाहरणार्थ ः कपाशी पिकाची फेरपालट ज्वारी, बाजरी, मका यासारख्या पिकांसोबत केल्यास कपाशीवर पांढऱ्या माशीचा प्रादुर्भाव कमी होण्यास मदत होते.

९) विशिष्ट क्षेत्रात एकाच वेळी म्हणजे कमीत कमी कालावधीत पेरणी केल्यास किडीच्या कमीत कमी जीवनसाखळ्या तयार होतात. यालाच झोनल सिस्टीम ऑफ प्लांटिंग असे म्हणतात.

१०) संशोधनातून असे दिसून आले आहे की, अधिक पाण्यामुळे काही किडींचा प्रादुर्भाव वाढतो तसेच अति कमी पाण्यामुळे देखील किडींचा उपद्रव दिसतो. म्हणून पिकाला संवेदनशिल अवस्थेत योग्य प्रमाणात पाण्याचा पुरवठा करावा.

११) एकात्मिक कीड नियंत्रणामध्ये परोपजीवी कीटक, भक्षक कीटक, सूक्ष्मजीवाणू, विषाणू आणि बुरशीचा वापर केला जातो.उदाहरणार्थ ः उसावरील खोडकिडीच्या नियंत्रणासाठी ट्रायकोग्रामा चिलोनीस या परोपजीवी कीटकांचा वापर महत्त्वाचा आहे. एकरी सहा ट्रायकोकार्डचा वापर केल्यास उसाववरील खोडकिडीचे नियंत्रण होते.

१२ ) एकात्मिक कीड व्यवस्थापनामध्ये रासायनिक कीटकनाशकांचा वापर कमीत कमी करून निसर्गाचा समतोल राखणे आवश्यक आहे. ज्यावेळी इतर कीड नियंत्रणाचे उपाय उपयुक्त ठरत नाहीत किडींचा प्रादुर्भाव नियंत्रणाच्या पुढे जातो अशावेळी शिफारशीनुसार रासायनिक कीडनाशकांचा उपयोग करावा.