जनावरांच्या हाडांच्या वाढीसाठी दूध उत्पादनासाठी, शारीरिक वाढ चांगली होण्यासाठी, शारीरिक कार्य चांगले राहण्यासाठी क्षारमिश्रणे महत्त्वाची भूमिका बजावतात. जनावरांना हिरव्या किंवा वाळलेल्या चाऱ्यामधून आवश्‍यक प्रमाणात पौष्टिक घटक यापैकी क्षार हे कमी प्रमाणात उपलब्ध होतात. महाराष्ट्रातील काही भागामध्ये मातीमध्येच क्षाराचे प्रमाण कमी अाहे. त्यामुळे जनावरांच्या चाऱ्यामध्येही क्षाराचे प्रमाण कमी येते. असा चारा जनावरांना दिल्यास क्षार कमतरेमुळे होणारे आजार जनावरांना उद्भवतात. असे आजार उद्‌भवू नये म्हणून जनावरांच्या आहारामध्ये क्षार मिश्रणाच्या वापराकडे लक्ष देणे गरजेचे बनले आहे.
मुख्य क्षारांचे जनावरांच्या आहारातील महत्त्व कॅल्शियम
९५ टक्के कॅल्शियम हे हाडामध्ये असते. - कॅल्शियमचे महत्त्वाचे कार्य म्हणजे हाडांची वाढ करणे. जनावरांच्या आहारात कॅल्शियम दिल्यामुळे जनावरांची योग्य वाढ होते. दूध उत्पादन वाढते. शरीरातील रासायनिक क्रिया सुरळीत चालतात. कॅल्शियमच्या कमतरतेमुळे लहान जनावरामध्ये `मुडदूस' आणि मोठ्या जनावरामध्ये `उरमोडी' हे आजार उद्भवतात. या आजारांमुळे जनावरे दगावण्याची शक्‍यता असते. हे होऊ नये म्हणून जनावरांच्या आहारात कॅल्शियम देणे गरजेचे असते. दुधाळ जनावरांमध्ये दूध उत्पादनासाठी व दुधामधील निचरा वाढल्यामुळे जनावरे कमजोर होतात. हे टाळण्यासाठी जनावरांना दररोज कॅल्शियमयुक्त क्षार मिश्रण देणे गरजेचे आहे. फॉस्फरस हे सुद्धा हाडामध्ये जास्त प्रमाणात असते व कॅल्शियम सोबत मिळून कार्य पार पाडते. स्फुरद हे जनावरांच्या शरीरामध्ये ऊर्जानिर्मितीसाठी महत्त्वाची भूमिका बजावते. शरीर कार्यासाठी लागणारी ऊर्जा ही स्फुरदच्या मदतीमुळे बनते. जनावरांच्या वाढीसाठी, दूध उत्पादनासाठी, ऊर्जानिर्मितीसाठी स्फुरद महत्त्वाची भूमिका बजावते. स्फुरदच्या कमतरतेमुळे लहान जनावरांमध्ये `मुडदूस' आणि मोठ्या जनावरामध्ये `उरमोडी' हा आजार उद्‌भवतो. स्फुरदच्या कमतरतेमुळे बरेचशी जनावरे हे अखाद्य पदार्थ खातात. उदा. चप्पल, दोरी, दगड, प्लॅस्टिक इत्यादी. या आजाराला `पायका' असे म्हणतात. यामध्ये कधी कधी जनावरे मृत्युमुखी पडतात. हे होऊ नये म्हणून पशु आहारामध्ये दररोज स्फुरदयुक्त क्षार मिश्रण देणे गरजेचे आहे. गायी, म्हशीमध्ये स्फुरद कमतरतेमुळे प्रजनन क्षमता कमी होते. गाभण राहण्याचे प्रमाण कमी होते. जनावरे वेळेवर माजावर येत नाहीत. हे खनिज पदार्थ शरीरामध्ये कॅल्शियम आणि फॉस्फरस सोबत मिळून कार्य करते. मॅग्नेशियम कार्यक्षमता वाढविण्यासाठी मदत करते. तसेच शरीरामध्ये ऊर्जानिर्मितीसाठी सुद्धा या क्षाराची मदत होते. दुधाळ जनावरांमध्ये मॅग्नेशियमच्या कमतरतेमुळे गवत्या वात, मॅग्नेशियम टिटॅनी इत्यादी. अाजार उद्भवतात. या खनिज पदार्थामुळे शरीरातील आम्ल, अल्कलीचे संतुलन राहण्यास मदत होते. हे खनिजपदार्थ एकत्र मिळून कार्य करतात. सोडीयम व क्‍लोराईड या खनिजपदार्थांच्या कमतरतेमुळे जनावरांच्या शरीरातील पाण्याचे प्रमाण कमी होते. पाण्याचे प्रमाण कमी झाल्यास दूध उत्पादन घटते. उत्सर्जनक्रिया कमी होते. प्रजनन संस्था व्यवस्थित कार्य करत नाही. लाळेचे प्रमाण घटते. इत्यादी. दररोज जनावरांच्या आहारामध्ये ३० ग्रॅम मीठ दिल्यास सोडीयम आणि क्‍लोराईड हे घटक शरीरास उपलब्ध होतात व बरेचसे आजार टळतात. लोह हे खनिज शरीरामध्ये रक्त बनविण्यासाठी खूप महत्त्वाची भूमिका बजावते. हे खनिज प्रथिनासोबत मिळून रक्त बनवण्यास मदत करते. लोहाच्या कमतरतेमुळे शरीरामध्ये रक्त कमी बनते. (रक्ताक्षय) यामुळे जनावरे अशक्त होऊन, श्‍वसनास त्रास होऊन दगावण्याची शक्‍यता असते. गाभण आणि संकरित जनावरांमध्ये हा आजार जास्त प्रमाणात आढळतो. जनावरांमध्ये रक्ताक्षय टाळण्यासाठी जनावरांना आहारात क्षार मिश्रणातून लोह देणे गरजेचे आहे. हे सर्व क्षार जनावरांना शारीरिक क्रिया व दुग्ध उत्पादनानुसार उपलब्ध होण्यासाठी दररोज देशी जनावरांना किमान ३० ते ४० ग्रॅम क्षारमिश्रण द्यावे. संकरित गायी व जास्त दुग्धोउत्पादन देणाऱ्या म्हशी यांना कोणता चारा उपलब्ध आहे व दुग्ध उत्पादनाचे प्रमाण यानुसार तज्ज्ञ पशुवैद्यकाच्या सल्ल्याने क्षारमिश्रणाचा पशु आहारात वापर करावा. क्षारमिश्रणाची पशु आहारातील गरज
महत्त्वाचा उपयोग म्हणजे शरीरातील हाडे हे खनिज पदार्थापासून बनतात. काही खनिजपदार्थ हे शरीरातील पाण्याचे संतुलन, आम्ल, अल्कली संतुलन राखण्यास मदत करतात. काही खनिज पदार्थ हे विकरांसोबत कार्य करून रासायनिक क्रिया जलद करतात. लोह हे खनिज शरीरामध्ये रक्त बनवण्यासाठी महत्त्वाची भूमिका बजावतात. कोबाल्ट हे खनिज जीवनसत्व बनवण्यासाठी मदत करते. जनावरांच्या आहारात क्षार मिश्रण योग्य प्रमाणात दिल्यास जनावरांची वाढ चांगली होते. जनावरे वेळेवर माजावर येतात. दूध उत्पादन वाढते. आजार कमी होतात. इत्यादी. संपर्क ः डॉ. पवनकुमार देवकते, ९९७०२८५५८५ (पशुवैद्यकीय महाविद्यालय, उदगीर, जि. लातूर)
