स्वर्णजयंती ग्राम स्वरोजगार योजनेचे रूपांतर राष्ट्रीय ग्रामीण जीवनोन्नती अभियानात केले असून, त्याचेच नामकरण महाराष्ट्रात ‘उमेद’ असे केले आहे. उमेदने लाखो स्त्रियांना स्वरोजगाराची वाट दाखवली असून, त्यांच्यातील कौशल्याला नवे पंख दिले आहेत.

उमेद अर्थात महाराष्ट्र ग्रामीण जीवनोन्नती अभियान. यामध्ये गरिबी निर्मुलनासाठी आवश्यक समुदाय विकासापासून शाश्वत उपजीविका निर्मितीपर्यंतचा समावेश आहे. ग्रामीण महाराष्ट्रातील गरीब आणि जोखीमप्रवण कुटुंबांना समृद्ध, आत्मसन्मानाचे आणि सुरक्षित जीवन जगता यावे यासाठी उमेद अंतर्गत एकात्मिक प्रयत्न करण्यात येतात. हे अभियान राज्यातील १५ जिल्ह्यांतील १३४ तालुक्यात तीव्रतेने (इन्टेन्सिव्ह) राबवले जात असून, तिथे जिल्हा व तालुका अभियान व्यवस्थापन कक्षाची स्थापना केली आहेत. उर्वरित तालुक्यात कमी अधिक तीव्रतेने सुरू असून, पुढील टप्प्यात तीव्रतेने अभियान राबवण्यात येईल. स्वयंसाह्यता गट, बचत गट याद्वारे स्त्रियांचे संघटन करून त्यांच्यातील उद्योजकतेला चालना दिली जाते. ग्रामपंचायत स्तरावर ग्रामसंघ, तर जिल्हा परिषद प्रभाग स्तरावर प्रभागसंघ तयार केले जातात. स्थानिक स्त्रियांची समुदाय संसाधन व्यक्ती म्हणून साखळी तयार केली असून, त्यांच्यामार्फत गरीब कुटुंबांची नेमकी ओळख पटवली जाते. त्यांना स्वयंसाह्यता गटात समाविष्ट केले जाते.

उमेदअंतर्गत कर्जपुरवठा अभियानातील सर्व उपक्रम स्त्रियांसाठी असून, राज्यात उमेदअंतर्गत एकूण १ लाख ८१ हजार महिला केंद्री स्वयंसाह्यता गट/ बचत गट स्थापन झाले आहेत. बचत गट तयार होऊन तीन महिने पूर्ण झाल्यानंतर १० हजार ते १५ हजार रुपये एवढा फिरता निधी (RF) दिला जातो. याचा उपयोग गटातील स्त्रिया मूलभूत गरजा व व्यवसायासाठी करू शकतात. गट सहा महिन्यांचा झाल्यानंतर, गटातील प्रत्येक सदस्यांचा सूक्ष्म गुंतवणूक आराखडा तयार करून  त्या गटास ६० हजार रुपये एवढा समुदाय गुंतवणूक निधी (CIF) दिला जातो. अति गरीब व जोखीमप्रवण कुटुंबासाठी प्रति ग्रामसंघ ७५ हजार, तर बँकांमार्फत प्रत्येक गटास १ लाख रुपये एवढ्या रकमेचे पहिले कर्ज दिले जाते. या उपलब्ध निधीतून स्त्रिया त्यांच्याकडे असणारे कौशल्य, संसाधने व त्यांची इच्छा यानुसार व्यवसाय निवडू शकतात. त्यासाठी आवश्यक कौशल्य व क्षमतांच्या वृद्धीसाठी उमेद अंतर्गत प्रशिक्षण दिले जाते. या अभियानाचा लाभ गावातील सर्व गरीब स्त्रिया बचत गटात सामील होऊन घेऊ शकतात. अभियानातील दशसूत्री अभियानात दशसूत्री संकल्पना स्वीकारली असून, त्याद्वारे समुदाय संस्थांमध्ये वित्तीय शिस्त, सामाजिक बांधिलकीची जाणीव निर्माण करण्याचा मुख्य उद्देश आहे. पहिली पाच सूत्रे ही धनव्यवहारांशी संबंधित आहेत. त्यामध्ये नियमित बैठका, नियमित बचत, नियमित अंतर्गत कर्ज व्यवहार, नियमित कर्ज परतफेड आणि नियमित दस्तऐवज अद्यावत ठेवणे याचा समावेश आहे. पुढील पाच सूत्रे ही मन व्यवहारांशी संबंधित आहेत. यामध्ये आरोग्य व स्वच्छता, शिक्षण, पंचायतराज संस्थांमध्ये स्त्रियांचा सहभाग, शासकीय योजनांचा लाभ व शाश्वत उपजीविका यांची सांगड घालणे याचा समावेश आहे.

प्रशिक्षण व योजनांची सांगड

यांच्याकडे संपर्क करा

डॉ. सुरेखा मुळे, (वरिष्ठ सहायक संचालक (माहिती) मंत्रालय, मुंबई)  : drsurekha.mulay@gmail.com