आपल्या देशामध्ये प्रामुख्याने प्रक्रियायुक्त चीज, स्प्रेड चीज आणि विशिष्ट चवीचे चीज वापरले जाते. साधारणपणे मोझारेल्ला,चेडर,एमेंटल,रिकोटा हे लोकांना आवडलेले चीजचे प्रकार आहेत. आपल्या डेअरी उद्योगांना चीज निर्मितीमध्ये संधी आहे.

चीज हा जगातील सर्वांत जुना पदार्थ. सुमारे आठ हजार वर्षांपूर्वी इराकमध्ये याचा शोध लागला. हा शोध सुद्धा योगायोगानेच लागला.पूर्वी पाणी वाहून नेण्यासाठी पखालीचा (कातडी पिशवी) वापरत होत होता, त्याप्रमाणे इराकमधील काही आदिवासी जमाती अतिरिक्त दूध  साठवण्यासाठी पखालीचा उपयोग करत असत. तेथील उष्ण हवामान आणि प्रवासातील हालचालींमुळे त्याचे दह्यात रूपांतर होऊन त्यावर निवळी (व्हे) यायची. निवळीचा वापर तहान भागवण्यासाठी केला जात असे. शिल्लक दह्यावर किण्वन प्रक्रिया आणि मीठ वापरून पदार्थ तयार केला जात असे. हा पदार्थ उच्चतम प्रतीच्या प्रथिनांचा स्रोत असल्याने आहारात याचा वापर होऊ लागला. हाच पदार्थ पुढे चीज म्हणून बाजारपेठेत आला. आहारातील बदल आणि बाजारपेठेच्या मागणीनुसार या चीज उत्पादनातही बदल झाले,वेगवेगळे प्रकार यामध्ये तयार होऊ लागले.   जागतिक बाजारपेठ  आज जगामध्ये चीजमध्ये विविध प्रकार उपलब्ध आहेत. चीजमध्ये मोठ्या प्रमाणामध्ये प्रथिने, कॅल्शिअमसारखी खनिज द्रव्ये आणि जीवनसत्त्वे आहेत. सर्वांत महत्त्वाचे म्हणजे हा शुद्ध शाकाहारी पदार्थ आहे.  जगात चीज उत्पादन आणि आहारातील वापरामध्ये अमेरिका,नेदरलँड,जर्मनी आणि फ्रान्स हे देश आघाडीवर आहेत. येत्या काळातील उत्पादन आणि मागणी  लक्षात घेता हे देश आशिया खंडातील विकसनशील देशात चीज विक्रीसाठी प्रयत्न करत आहेत. आपल्याकडील दुग्ध व्यवसाय आणि बाजारपेठेचा विस्तार लक्षात घेता चीज निर्मितीकडे भारतीय डेअरी उद्योगाने लक्ष दिले पाहिजे.               भारताचा विचार करता दूध उत्पादनात आपण प्रथम क्रमांकावर असलो तरीसुद्धा दुग्धजन्य पदार्थ निर्मिती, उत्पादन आणि निर्यातीमध्ये आपण खूप मागे आहोत. येत्या काळात आपल्याला चांगल्या संधी उपलब्ध होत आहेत.  अमेरिका, नेदरलँड,जर्मनी आणि फ्रान्स या देशातील डेअरी उद्योग उत्पादनाच्या ४० टक्के दूध हे चीज उत्पादनासाठी वापरतात. त्यापासून विविध  चवीचे, आकार आणि स्वादाचे चीज उत्पादित करून  जगभर विक्री करतात. एकूणच नैसर्गिक, कोरडे, प्रक्रियायुक्त आणि कमी चरबीयुक्त चीजला  जागतिक बाजारपेठेत मागणी आहे. राज्यातील डेअरी उद्योगांना संधी   दोन वर्षांपूर्वी अमेरिकेत उत्पादित झालेल्या अतिरिक्त दुधाचे तेथील पशुपालकांनी चीजमध्ये रुपांतरकरून साठवणूक केली. खाजगी व्यावसायिकांच्या प्रमाणे सर्वच पातळीवर आक्रमक पद्धतीने जाहिरात करून वेगवेगळ्या ठिकाणी  चीजच्या फायद्याबाबत ग्राहकांमध्ये जागरूकता निर्माण केली. महोत्सवातून  चीजचे आरोग्यदायी महत्त्व लोकांच्यापर्यंत पोहोचविले. याचपद्धतीने भारतीय बाजारपेठेत डेअरी उद्योगांनी आपल्या उत्पादनांचा प्रसार केला पाहिजे. भारतीय लोकांच्या आवडीचे, चवीचे आणि उच्च गुणवत्तेचे चीज जर भारतामध्येच तयार झाले, तर निश्‍चितपणे मोठ्या प्रमाणात शाकाहारी लोक असलेल्या आपल्या देशात एक मोठी बाजारपेठ निर्माण होईल. राज्यात चीज उत्पादनांमध्ये खाजगी कंपन्या अग्रेसर आहेत, हळूहळू ते आपला ग्राहकवर्ग निर्माण करत आहेत. मात्र राज्यातील सहकार क्षेत्राचे म्हणावे इतके लक्ष या चीज उत्पादनाकडे नाही. अतिरिक्त दुधाचा प्रश्न सोडवण्यासाठी दूध पावडर बनवून साठा केला जातो. परंतु त्याचबरोबर सहकारी क्षेत्रातील दूध संघांनी चीज निर्मिती करून साठवणूक करावी. यातून योग्य प्रकारे विक्री करून अतिरिक्त दूध उत्पादनाचा प्रश्न सोडवता येईल.  आपल्या हवामानाचा विचार करून उच्च गुणवत्ता व्यवस्थापन प्रणाली वापरून सहकार क्षेत्राने चीज निर्मितीमध्ये पाऊल टाकले तर अतिरिक्त दुधाचा प्रश्न सुटण्या बरोबरच उच्चप्रतीच्या प्रथिनेयुक्त आहाराची गरज सुद्धा भागेल आणि एका मोठ्या उद्योगाची सुरुवात होईल. 

चीजचा वापर 

- डॉ. घोरपडे, ९४२२०४२१९५ (लेखक सेवानिवृत्त सहाय्यक आयुक्त (पशुसंवर्धन) आहेत)