चाऱ्याची गरज (Animal Fodder) भरून काढण्यासाठी पिकाच्या दुय्यम घटकांचा वापर करणे फायदेशीर आहे. या दुय्यम पदार्थामध्ये प्रामुख्याने सोयाबीन भुसकट, भाताचा पेंढा, गव्हाचे काड, तुराट्या, पराट्या, भुईमुगाचे काड, हरभरा भुसकट, ऊस पाचट, बगॅस इत्यादीचा समावेश होतो. या घटकांचा चांगल्या पद्धतीने वापर तसेच त्यांची पाचकता, रुचकरपणा आणि पचनक्षमता वाढवण्यासाठी योग्य प्रक्रिया करावी.

घटकांमध्ये तंतुमय पदार्थांचे प्रमाण अधिक असते. नत्र, क्षार, जीवनसत्त्व यांचे प्रमाण कमी असते. हे घटक चवहीन असतात. त्यांची पचनक्षमता कमी असल्याने वापरावर मर्यादा येतात.

घटक हंगामानुसार उपलब्ध होतात. त्यामुळे साठा करणे गरजेचे आहे.

घटकांचे आकारमान जास्त असल्याने वाहतूक महागात पडते.

काही घटकांमध्ये पोषणतत्त्वांच्या उपलब्धतेस, पचनास प्रतिबंध करणारे घटक असतात.

दुय्यम पदार्थांपासून संपूर्ण खाद्य

संपूर्ण खाद्यामध्ये सर्व आवश्यक खाद्यघटकांचे योग्य प्रमाणात बनवलेले खाद्य मिश्रण असते.

चारा, दुय्यम पदार्थासहित सर्व घटक ठराविक प्रमाणात घेऊन प्रक्रिया करून एकत्रित मिसळून खाद्य बनवले जाते.

संपूर्ण खाद्यातून जनावरांना आवश्यक पोषणतत्त्वे चारा व पशुखाद्य यांचे प्रमाण योग्य ठेवून पुरवली जातात. यामुळे कमी प्रतीच्या चाऱ्याचा चांगल्या पद्धतीने वापर होतो.

संपूर्ण खाद्य संकल्पनेमध्ये खाद्याचा खाण्याचे प्रमाण वाढून खाद्याचा अपव्यय टाळला जातो. संपूर्ण खाद्य देण्यामुळे जनावरांना न आवडणारे खाद्य पदार्थ वेगळे करता येत नाहीत ते पूर्णपणे खाल्ले जातात. त्यामुळे खाद्यावरील खर्च कमी होण्यास मदत होते.

संपूर्ण खाद्यामुळे जनावरांना खाद्य खाण्यासाठी व रवंथ करण्यासाठी लागणारा वेळ कमी लागतो.

जनावरांच्या शारीरिक स्थितीनुसार संपूर्ण खाद्यातील घटकांचे प्रमाण ठरवले जाते.संपूर्ण खाद्य हे दळलेले खाद्य (मॅश), गोळी पेंड किंवा ब्लॉकच्या स्वरूपात बनवता येते.

संपूर्ण खाद्यामध्ये वापरता येणारे घटक

विविध पेंडी/ ढेप, मळी, धान्य, धान्याचा कोंडा, संरक्षित प्रथिने/ स्निग्ध पदार्थ, क्षारतत्त्व, जीवनसत्त्व, प्रोबायोटिक्स, बेन्टोनाइट, बिकर, वनस्पतींचा अर्क इत्यादी.

संपूर्ण खाद्यामुळे जनावरांची उत्पादकता वाढण्याची कारणे

कोठीपोटातील वातावरण उत्तम राहून पोषणतत्त्वांची उपयोगिता वाढते.

अमोनिया तयार होण्यातील चढ-उतार कमी होऊन, कोठीपोटातील नॉन-प्रोटीन नायट्रोजिनसची उपयोगिता वाढते.

तंतुमय पदार्थांची पचनीयता वाढल्यामुळे ॲसिट आम्लाची उपलब्धता वाढून दुधातील फॅटचे प्रमाण वाढते.

संपूर्ण खाद्यातील चारा आणि पशुखाद्याचे योग्य प्रमाण संतुलन ठेवल्यामुळे दुधाची प्रत सुधारते.

खाद्यातील ऊर्जेची घनता वाढल्यामुळे चांगल्या ऊर्जेचा पुरवठा होतो.

प्रथिनांची पचनीयता वाढून, कोठीपोटातील नत्राची संतुलन राहण्यास मदत होते.

एकूण व्होलाटाईल स्निग्ध आम्लांचे उत्पादन वाढते.

- डॉ. प्रफुल्लकुमार पाटील,

८३२९७३५३१४

(डॉ. प्रफुल्लकुमार पाटील हे पशुवैद्यकीय महाविद्यालय, उदगीर, जि. लातूर आणि डॉ. ए. पी. ढोक हे नागपूर पशुवैद्यकीय महाविद्यालय, नागपूर येथे कार्यरत आहेत.)