Dairy Farming Management:

शेतकरी नियोजन । गोपालन

शेतकरी : समाधान आनंदराव शिंदे

गाव : हातवळण, ता. दौंड, जि. पुणे

एकूण गाई : ९

पुणे जिल्ह्यातील (ता. दौंड) हातवळण गावातील समाधान आनंदराव शिंदे यांची एकूण साडेतीन एकर बागायती शेती आहे. साधारणपणे दहा वर्षांपूर्वी त्यांच्याकडे एकच गाय होती. पुढे गोठ्याचा विस्तार करत टप्प्याटप्प्याने गाईंची संख्या वाढवीत नेली. सध्या गोठ्यात सहा गाई आणि तीन कालवडी आहेत. दुग्ध व्यवसायामध्ये समाधान शिंदे यांना पत्नी रूपाली यांची मोलाची मदत मिळते.

घराजवळच गोठा असल्याने दुग्ध व्यवसायातील कामे करताना फारशा अडचणी येत नाहीत. गोठा स्वच्छ करण्यापासून चारा नियोजन ते दूध काढण्यापर्यंतची सर्व कामे शिंदे दांपत्य स्वतः करते. गोपालनातून दर्जेदार दुग्ध उत्पादन मिळविण्यासाठी खाद्य, आरोग्य आणि गोठा व्यवस्थापनावर विशेष भर दिला जात असल्याचे श्री. शिंदे सांगतात.

गोठ्याची उभारणी

गाईंच्या संगोपनासाठी दोन गुंठे क्षेत्रात १५ बाय ४० फूट आकाराच्या गोठ्याची उभारणी केली आहे. गोठा वातानुकूलित राहील अशा पद्धतीने उभारणी केली आहे. गोठा हवेशीर राहिल्यामुळे गाईंचे आरोग्य उत्तम राहून संगोपन योग्य पद्धतीने करणे शक्य होते. गोठ्यामध्ये

सर्व गाई या एचएफ आहेत. गाईंची ओळख पटण्यासाठी इअर टॅगिंग केले आहे. त्यामुळे प्रत्येक गाईची वेगळी ओळख तयार झाली आहे. गोठ्यामध्ये दूध उत्पादन देणाऱ्या गाई व वासरे यांचे एकाच शेडमध्ये संगोपन केले जाते.

दैनंदिन व्यवस्थापन

दुग्धव्यवसाय करताना वेळेला अधिक महत्त्व दिले आहे. सकाळी लवकर गोठ्यातील कामे उरकली की शेतीकामे करण्यास प्राधान्य दिले जाते. त्यामुळे दुग्धव्यवसाय आणि शेतीचा योग्यप्रकारे जम बसविणे शक्य झाले आहे.

दररोज पहाटे गोठ्यातील कामांना सुरुवात होते. सकाळी साडेपाच वाजल्यापासून साडेआठ वाजेपर्यंत गोठे साफ करणे, कुट्टी टाकणे, खाद्य टाकणे अशी कामे केली जातात.

त्यानंतर सव्वा सहा वाजता दूध काढण्याचे काम सुरू होते. ते साधारण अर्धा तास चालते. गोठ्यातील सर्व गाईंचे दूध काढून झाल्यानंतर सर्व दूध एकत्रित केले जाते.

दूध काढणीचे काम पूर्ण झाल्यानंतर संपूर्ण गोठा स्वच्छ पाण्याने धुऊन घेतला जातो. त्याचवेळी गाई देखील धुतल्या जातात.

दुपारी गाईंना खाद्य, चारा देऊन गोठ्यात बांधले जाते. पुन्हा संध्याकाळी पाच वाजल्यानंतर गोठा स्वच्छता, चारा देणे, पाणी पाजणे अशी विविध कामे केली जातात.

संध्याकाळी साडेसात वाजता पुन्हा दुधाची काढणी केली जाते.

खाद्य नियोजन

दर्जेदार दूध उत्पादनासाठी खाद्य व्यवस्थापनावर भर दिला जातो. गाईंना पुरेसा चारा आणि पशुखाद्य योग्य प्रमाणात दिले जाते. त्यानुसार खाद्याचे नियोजन केले जाते. एकावेळी १० ते १५ किलो खाद्य दिले जाते.

गोठ्यातील सर्व गाईंसाठी मिळून सुमारे १०० किलोच्या दरम्यान चारा दररोज लागतो. दर्जेदार चारा तसेच पशुखाद्य देण्यावर भर दिला जातो. दर्जेदार चारा उपलब्ध होण्यासाठी शेतामध्ये चारा पिकांची लागवड केली आहे. तसेच आहारात नियमितपणे खनिज मिश्रणाचा समावेश केला जातो.

दूध उत्पादन

दुग्ध व्यवसाय करताना दुधाची साठवणूक केली जात नाही. दररोज सकाळी काढलेले दूध कॅनमध्ये भरून थेट डेअरीवर विक्रीसाठी नेले जाते. तेथे फॅटनुसार दुधाचे दर ठरवून विक्री केली जाते. दररोज सुमारे ६० लिटर दुधाची विक्री होते. खर्च वजा जाता चांगले आर्थिक उत्पन्न हाती येते. येत्या काळात दुधापासून विविध प्रक्रियायुक्त पदार्थ तयार करून त्यांची विक्री करण्याचे नियोजन असल्याचे समाधान शिंदे सांगतात.

आरोग्य व्यवस्थापन

लहान कालवडींना पहिले तीन महिने पुरेसे दूध पाजले जाते. त्यानंतर चौथ्या महिन्यापासून हळूहळू दूध पाजण्याचे प्रमाण कमी करून खाद्य खाण्याची सवय लावली जाते. तसेच शारीरिक वाढ चांगली होण्यासाठी पहिले सहा महिने वयापर्यंत काल्फ स्टार्टर दिले जाते. सरकारी पशुवैद्यकीय नियमित गोठ्यामध्ये येऊन तपासणी करतात. तसेच प्रतिबंधात्मक लसीकरण करतात. गोठ्यातील गाईंना नियमितपणे लम्पी त्वचा आजार, लाळ्या खुरकूत यांचे नियमितपणे लसीकरण केले जाते.

शेणखताचा शेतीमध्ये वापर

गोठ्यातून दर महिन्याला एक ट्रॉली शेणखत उपलब्ध होते. असे वर्षाचे मिळून सुमारे १२ ट्रॉली शेणखत मिळते. उपलब्ध शेणखताचा वापर घरच्या शेतीमध्ये करण्यास प्राधान्य दिले जाते. त्यामुळे रासायनिक खतांवरील खर्च कमी करण्यात यश मिळाले आहे. तसेच जमिनीचे आरोग्य उत्तम राहून पिकांचे उत्पादन देखील चांगले मिळते आहे.

चारा पिकांचे नियोजन

एकूण साडेतीन एकर क्षेत्रापैकी एक एकरावर चारा पिकांच्या लागवडीचे नियोजन केले जाते. चारा पिकांच्या लागवडीमध्ये गोठ्यातील शेणखताचा उपयोग केला जातो. या माध्यमातून गाईंसाठी दर्जेदार चारा उपलब्ध

होतो. चारा पिकांच्या लागवडीमध्ये हत्ती गवत, पाडेगाव ऊस, मेथी घास, कडवळ अशा चारा पिकांची

टप्प्याटप्प्याने लागवड केली जाते. त्यामुळे चारादेखील टप्प्याटप्प्याने कापणीस उपलब्ध होतो. याशिवाय गळीत हंगाम सुरू असताना उसाचे वाडे विकत घेऊन त्याची

कुट्टी करून दिले जाते. घरच्या शेतीमध्ये चारा पिकांची लागवड केल्यामुळे खाद्यावरील खर्च काही प्रमाणात नियंत्रित करण्यास मदत झाली आहे, असे श्री. शिंदे सांगतात.

समाधान शिंदे, ९५१८३७१९३७

(शब्दांकन : संदीप नवले)