अंकिता पवार डॉ. संदीप जैन

आरामदायी वातावरणात ठेवलेल्या संकरित गाई,म्हशी (Hybrid Cow) अधिक दूध (Milk) देतात. सामान्यतः निरोगी, दीर्घ आयुष्य जगतात. याचबरोबरीने आपण गाई,म्हशींची वागणूक आणि वातावरणाचे निरीक्षण करून व्यवस्थापनात (Cowshed Management) बदल करू शकतो. योग्य व्यवस्थापनामध्ये दुधाळ जनावरे शरीरातील सर्व प्रक्रियांसह चांगली जैविक कार्यक्षमता दर्शवितात.

जमिनीवर जनावर बसल्यावर विश्रांती घेते आणि रवंथ करते. याकाळात खुरांना विश्रांती मिळते. कासेतून रक्ताभिसरण ३० टक्क्यांपर्यंत वाढते. यामुळे दूध उत्पादनवाढीस चालना मिळते. जास्त तापमानामध्ये गाई,म्हशी कमी खाद्य खातात. परिणामी दूध उत्पादन कमी होते पुनरुत्पादनावरही विपरीत परिणाम होतो.

उष्माघाताची लक्षणे

 जेव्हा तापमानामध्ये सामान्य परिस्थितीपेक्षा वाढ होते तेव्हा जनावरे वेगवेगळ्या पद्धतीने ते तापमान कमी करण्याचा प्रयत्न करतात, सर्वप्रथम जनावरे साधारणपणे सामान्य तापमानापेक्षा एक अंश सेल्सिअसपर्यंत वाढलेले तापमान नियंत्रित ठेऊ शकतात. जर तापमान त्या पुढे गेले तर विविध पद्धतीने तापमान कमी करण्याचा प्रयत्न करतात.

त्यामध्ये प्रामुख्याने श्वसन दर वाढतो, लाळ येते, जास्त पाणी पितात. शरीराचे तापमान वाढले की, जनावरे सावली शोधतात, तोंडाभोवती फेस येतो. जनावरे थरथरतात. उष्णतेच्या ताणात सुका चारा खाण्याचे प्रमाण कमी होते. जनावरे सुस्त आणि निष्क्रिय होतो आणि अनेकदा डोके टेकवून उभे राहतात.

तापमान वाढीतील व्यवस्थापन

सूर्यकिरणांपासून संरक्षण करण्याची योग्य आकाराचा गोठा करावा. उत्तर- दक्षिण लांबी असलेल्या गोठ्यामध्ये सावलीतील क्षेत्र सकाळ आणि दुपारच्या सूर्यप्रकाशात येते. यामुळे गोठा कोरडा राहण्यास मदत होईल. अत्यंत उष्ण, कमी पावसाळी भागात पूर्व-पश्चिम लांबीच्या गोठ्यामध्ये जनावरे जास्त वेळ सावलीत राहातात. दोन्ही बाबतीत, सावली मध्यभागी यावी अशी रचना करावी. सर्वसाधारणपणे गोठ्यामध्ये ठेवलेले जनावरांचा श्वसन दर ३० टक्के कमी होतो आणि ०.३ अंश सेल्सिअसने शारीरिक तापमान कमी होते. गोठ्यामध्ये हवा खेळती राहण्याची सोय करावी.

संशोधनात असे दिसून आले आहे की, जास्त वेळ जनावरे गोठ्यात आरामशीर बसल्याने कासेमध्ये योग्य रक्ताभिसरण होते. परिणामी अधिक दूध उत्पादन होते. गाईंना गोठ्यात बसण्यासाठी रबरी मॅट वापरावे. कॉंक्रीट जमिनीच्या तुलनेत रबर मॅटवर गाईंच्या झोपण्याची वेळ दररोज १४.४२ टक्यांनी वाढते. गाई उठता बसताना घसरण्याची शक्यता कमी झाली. दूध उत्पादनात वाढ दिसून आली.

गोठ्यामध्ये तापमान नियंत्रित करण्यासाठी सूक्ष्म तुषार सिंचन पद्धतीचा अवलंब करावा. यामुळे गाईंचे शरीर थंड रहाते. तसेच वाहत्या वाऱ्यामुळे गाईंच्या अंगातील उष्णता कमी होते. ज्या ठिकाणी हवेमध्ये खूप जास्त आद्रता आहे त्या ठिकाणी या तंत्राचा वापर करू शकतो. ही पद्धती कमी दाबावर (सर्वसाधारणपणे ०.७०-२.८१ किलो ग्रॅम /सेमी२) काम करते. कमी दाबामुळे तुषार सिंचनाच्या नोझलमधून मोठे थेंब बाहेर पडतात आणि ते गाईच्या फक्त केसांवर न राहता त्वचेला ओले करतात. पंख्यांसह तुषार सिंचन प्रणाली वापरणे अतिशय चांगले ठरू शकते, पंख्यामुळे हवा जोराने वहाते.त्यामुळे त्वचेवरील पाण्याचे बाष्पीभवन होते आणि गाईंचे शरीर थंड होते.

हाय प्रेशर फॉगिंग प्रणालीमधून पडणारे पाण्याचे थेंब खूप कमी आकाराचे असतात. यामुळे गाईंचे शरीर पूर्णपणे ओले होत नाही. परंतु गोठ्यातील वातावरण थंड होते. हाय प्रेशर फॉगिंग सिस्टिम जास्त दाबावर (>१४.०६ किलो/सेमी२ )काम करते.

ज्या वेळी हाय प्रेशर फॉगिंग नोझलमधून बाहेर पडणारे पाण्याचे थेंब हवेमध्ये तरंगतात आणि त्या थेंबांचे वाफेमध्ये रूपांतर होते आणि हवेमधील उष्णता कमी होते. या पद्धतीमध्ये हवेमध्ये आद्रता निर्माण होते, त्यामुळे जास्त आद्रतेच्या ठिकाणी ही पद्धती वापरणे तितके फायदेशीर ठरत नाही. सध्या कृषी अभियांत्रिकी आणि तंत्रज्ञान महाविद्यालय, डॉ.बाळासाहेब सावंत कोकण कृषी विद्यापीठ, दापोली येथील प्रक्षेत्र संरचना अभियांत्रिकी विभागामध्ये याबाबत विशेष संशोधन चालू आहे.

- डॉ. संदीप जैन, ८५५४८७५३६७,

(प्रक्षेत्र संरचना अभियांत्रिकी,कृषी अभियांत्रिकी आणि तंत्रज्ञान महाविद्यालय, डॉ.बाळासाहेब सावंत कोकण कृषी विद्यापीठ, दापोली,जि.रत्नागिरी)