एका गावात पूर्वी जिजाबाईच्या नावावर १० एकर जमीन होती. जिजाबाईची जमीन ४०-५० वर्षे पडीक होती. कारण जिजाबाई गाव सोडून ५० वर्षांपूर्वी मुंबईला गेली ती त्या गावात परत कधी आलीच नाही. गावातल्या प्रत्येक व्यक्तीचा जिजाबाईच्या जमिनीवर डोळा होता. ती जमीन कशी मिळवता येईल, याचा गावातील प्रत्येक माणूस विचार करीत होता.

एकेदिवशी जिजाबाईच्या आडनावाच्या एका लांबच्या नातेवाइकाने आपण जिजाबाईचे नातू आहोत, असे खोटे प्रतिज्ञापत्र व अर्ज देऊन एकदा वारस नोंद करण्याचा प्रयत्न केला. वंशवेल न लिहिता थेट नातू असल्याचे त्याने अर्जात नमूद केले होते. अर्थातच नातेसंबंध न दर्शविता आल्यामुळे वारस रद्द झाला. गावातल्या अनेक लोकांनी, ‘‘जिजाबाईचे आपण एवढे जवळचे नातू असताना हा आपल्याबरोबर स्पर्धा करायला कोण नातू आला?’’ अशी विचारणा त्या बनावट नातवाला केली.

परंतु त्या नातवाला काही गावातील लोकांची उत्तरे देता आली नाहीत. तो पूर्णपणे गोंधळून गेला होता. त्याला काय बोलावे काहीच सुचत नव्हते. शेवटी गावातील लोकांनी पोलिसांना बोलावून त्यांना सांगितले, की या बनावट नातवाने संपूर्णपणे खोटी कागदपत्रे बनवून जिजाबाईच्या वारसाचा दावा केला आहे.

पोलिसांनी त्याला ताब्यात घेऊन त्याच्याकडून सगळी माहिती घेतली असता तो नातू बनावट असू,न पैशाच्या लोभासाठी त्याने हा सगळा प्रकार केल्याचे पोलिसांच्या लक्षात आले. पोलिसांनी त्या बनावट नातवाला अटक केली. सांगावयाचे तात्पर्य म्हणजे कलियुगात अशा अनेक नव्या नात्यांचा जन्म झाला आहे. त्यामुळे जमीन व्यवहारांमधील गुंतागुंत अधिक वाढली आहे.

कुळाची जमीन विकता येते

एका गावात १९४० च्या सुमारास मनसुख नावाचा एक बागायतदार राहत होता. बागायतदार मनसुखची जमीन विष्णू नावाचा माणूस कसत होता. काही वर्षांनंतर विष्णूने कुळकायद्याखाली मनसुखच्या विरुद्ध केस केली. बऱ्याच काळानंतर म्हणजे १९५७ मध्ये विष्णूला कुळकायद्याखाली जमीन मालक म्हणून जाहीर करण्यात आले. त्याला त्या आदेशाची प्रत सुद्धा देण्यात आली.

कुळकायद्याने विष्णूला पाच एकर जमीन मिळाली होती. ती पाच एकर जमीन विष्णू अनेक वर्षे कसत होता. काही वर्षांनंतर विष्णूच्या म्हातारपणामुळे तो सारखा आजारी राहत होता. त्याला पैशाची नितांत गरज भासू लागली. म्हणून त्याने आपली ही जमीन विकण्याचा निर्णय घेतला.

गावातील खातेदारांना या जमीन विक्रीबाबत विष्णूने विचारणा केली असता त्याला गावातील खातेदारांनी सांगितले, की ही जमीन जर विकायची असेल, तर तुला सरकारला निम्मी रक्कम नजराणा म्हणून भरावी लागेल. त्यामुळे विष्णूला काय करावे काहीही सुचत नव्हते. शेवटी विष्णूने अजून काही यातून मार्ग काढता येईल का, असा विचार केला.

शेवटी विष्णूला गावातील एका सज्ञान माणसाने सांगितले, की स्थानिक प्रांत अधिकाऱ्याकडे जाऊन याबाबत चौकशी कर. विष्णूने त्याप्रमाणे स्थानिक प्रांत अधिकाऱ्याची भेट घेऊन त्यांना हे सविस्तर प्रकरण दाखविले. प्रांत अधिकाऱ्याने सगळ्या कागदपत्रांची तपासणी केली असता त्यांनी विष्णूला सांगितले, की कुळकायद्याच्या कलम ४३ नुसार फक्त आकाराच्या ४० पट म्हणजे केवळ २४ रुपये भरून जमीन विक्री करता येऊ शकते.

विष्णूने त्याप्रमाणे पैसे भरून स्थानिक प्रांत अधिकाऱ्याकडून जमीन विक्रीची परवानगी मिळविली. यासाठी विष्णूला मुंबईला न जाता स्थानिक प्रांत अधिकारी कार्यालयातूनच परवानगी मिळाल्यामुळे विष्णू आनंदी झाला होता. सांगावयाचे तात्पर्य म्हणजे कुळकायद्याची जमीन कुळकायदा कलम ४३ नुसार पूर्वपरवानगी घेऊन व जमिनीच्या आकाराच्या ४० पट नजराणा सरकारला भरून कुळकायद्यानुसार कुळांच्या मालकीच्या झालेल्या जमिनीची विक्री करता येऊ शकते.