डॉ. रवींद्र जाधव, प्रवीण मांजरे

Falbag Lagwad : ज्या फळझाडांची लागवड करायची आहे, त्याच्या गरजेनुसार आपल्याकडील उपलब्ध जागेपैकी योग्य क्षेत्राची निवड करावी. जागेची निवड झाल्यावर लागवडीच्या पद्धतीप्रमाणे फळबागेची आखणी करणे गरजेचे आहे. फळपिके लागवडीच्या चौरस, षटकोनी व उतार अशा निरनिराळ्या पद्धती आहेत.

प्रत्येक पद्धतीने १ हेक्‍टर क्षेत्रातील झाडांची संख्या वेगवेगळी येईल. बहुतेक ठिकाणी फळबागा चौरस पद्धतीने लावतात. या पद्धतीत दोन ओळींतील आणि दोन झाडांमधील अंतर सारखेच असून, ओळी काटकोनात असतात.

मशागतीच्या प्रत्येक फळझाडाचा विस्तार आणि मुळ्यांची वाढ यांचा विचार करून दोन झाडांमध्ये योग्य अंतर ठेवले पाहिजे. प्रत्येक झाडांची योग्य वाढ होऊन फळधारणेसाठी आवश्‍यक तेवढा सूर्यप्रकाश आणि हवा मिळेल.

आखणीच्या दृष्टीने सोपी व सोईस्कर पद्धत ही चौरस पद्धत असली तरी यामध्ये सुरुवातीच्या काळात बरीचशी जागा निरुपयोगी राहते म्हणून काही ठिकाणी त्रिकोणी किंवा षटकोनी पद्धतीचा वापर करतात. या पद्धतीत दोन झाडांमधील अंतर सर्व बाजूंनी सारखे राहते, त्यामुळे हेक्‍टरी १५ टक्के झाडे अधिक बसून उत्पादनही अधिक मिळू शकते.

विविध झाडांसाठी शिफारस केलेले अंतर, खड्ड्यांचा आकार व हेक्‍टरी बसणारी झाडे याचा विचार करावा. अंतराच्या या शिफारशी अनेक प्रयोगानंतर ठरविलेल्या असतात. त्यापेक्षा वेगळ्या प्रमाणात फळझाडांची लागवड केल्यास वाढ आणि उत्पादनावरही अनिष्ट परिणाम होतो.

सघन पद्धतीमध्ये लागवड करणार असाल, त्याच्याही शिफारशी आहेत. याचे उत्पादन वाढते हे खरे असले तीर पुढे काही काळानंतर झाडांची छाटणी व अन्य खर्चामध्ये वाढ होते. डोंगर उतारावरील जमिनीवर लागवड करणार असल्यास उताराला आडवे चर खोदून त्यावर लागवड करावी. यालाच ‘कंटूर लागवड’ म्हणतात.

फळबागेसाठी खड्डे भरणे

शिफारशीप्रमाणे योग्य अंतरावर आखणी केलेल्या जागांवर खड्डे खोदायचे असतात. योग्य लांबी, रुंदीचे व खोलीचे खड्डे काढावेत. खड्डा खोदताना वरच्या व खालच्या थरातील माती वेगवेगळी टाकावी. खड्डे किमान दोन ते तीन आठवडे तापू द्यावेत. प्रखर सूर्यप्रकाशामुळे खड्ड्यांचे निर्जंतुकीकरण होईल.

मे महिन्याच्या दुसऱ्या पंधरवड्यात किंवा जूनच्या पहिल्या आठवड्यात खड्डे परत भरावे. खड्डे मातीने भरताना ते निर्जंतुकीकरण करून वाळलेला पालापाचोळा १५ सें.मी. थरात भरावा. पोयटा माती, मातीमध्ये २०-२५ किलो चांगले कुजलेले शेणखत अधिक १ ते १.५ किलो सिंगल सुपर फॉस्फेट अधिक २ ते ३ किलो गांडूळखत अधिक २ ते ३ किलो लिंबोळी पेंड अधिक २५ ग्रॅम ट्रायकोडर्मा जिवाणू अधिक १५ ग्रॅम स्फुरद विरघळवणारे जिवाणू अधिक २५ ग्रॅम अ‍ॅझोटोबॅक्टर अधिक दाणेदार कीडनाशक शिफारशीप्रमाणे घेऊन मिश्रण तयार करावे.

या मिश्रणाने खड्डा जमिनीच्या वर ५ ते ७ सें.मी उंच भरून ठेवावा. खड्ड्याच्या मध्यभागी लाकडी खुंट रोवावा. पावसाळ्याच्या सुरुवातीस त्या खुंटाच्या जागेवर निवडलेल्या फळाचे कलम किंवा रोप लागता येईल.

फळझाड लागवडीचे अंतर व त्यानुसार बसणारी झाडे

फळझाडाचे नाव- लागवडीचे अंतर - हेक्टरी झाडे - एकरी झाडे

आंबा- १० × १० मीटर- १०० - ४०

आंबा (सघन) - ५× ५ मीटर- ४०० - १६०

चिकू- १० × १० मीटर- १००- ४०

सीताफळ - ५ × ५ मीटर - ४००- १६०

पेरू - ६ × ६ मीटर- २७७- १११

मोसंबी - ६ × ६ मीटर - २७७ - १११

कागदी लिंबू- ६ × ६ मीटर - २७७- १११

संत्रा - ६ × ६ मीटर- २७७- १११

आवळा- ७× ७ मीटर - २०४- ८२

अंजीर- ४.५ × ३.० मीटर - ७४० - २९६

चिंच- १० × १० मीटर- १००- ४०

जांभूळ- १० × १० मीटर - १००- ४०

फळझाडासाठी खड्ड्यांचा आकार

अ. नं. - फळझाडाचे नाव- खड्ड्याचा आकार

१) आंबा, संत्रा, मोसंबी, फणस, चिकू, पेरू, नारळ व सुपारी - ९० सें. मी. × ९० सें. मी. × ९० सें. मी.

२) कागदी लिंबू- ७५ × ७५ × ७५ सें. मी.

३) डाळिंब, काजू, बोर व अंजीर - ६० × ६० × ६० सें. मी.

४) केळी, आवळा, सीताफळ व पपई - ४५ × ४५ × ४५ सें. मी.

५) द्राक्ष - ६० सें. मी. खोल आणि ६० सें. मी. रुंद सलग चर

६) अननस - ९० सें. मी. रुंद आणि २२ ते ३० सें. मी. खोल सलग चर

संपर्क - डॉ. रवींद्र जाधव, ९४०३०१६१०१ (सहायक प्राध्यापक, मृदाशास्त्र विभाग, सौ. के. एस. के. काकू कृषी महाविद्यालय, बीड)