डॉ. सोमनाथ माने

Livestock Management:

भारतातील देशी गोवंश

भारतामध्ये एकूण ५३ देशी गोवंश नोंदणीकृत आहेत. भारतीय गोवंशाचे वर्गीकरण त्यांच्या उपयुक्ततेनुसार तीन प्रकारामध्ये केले जाते. त्यामध्ये दुधाळ गायी, ओढकाम, शेतीसाठी आणि दुहेरी (दूध व शेती कामासाठी) असे केले जाते. त्यापैकी पाच गोवंश मुख्यत्वे दुधासाठी प्रसिद्ध आहेत. तसेच दुहेरी उत्पादनासाठी आठ आणि ओढकामासाठी सुमारे ४० गोवंश प्रसिद्ध आहेत.

उपयोगिता गोवंश

दुधाळ जाती १) गीर २) साहिवाल ३) लाल सिंधी ४) थारपारकर ५) राठी

दुहेरी (दुधाळ व शेती कामासाठी) १) हरियाना २) ओंगोल ३) कांक्रेज ४) देवणी ५) निमारी ६) डांगी ७) मेवाती ८) बद्री

शेती व ओढकामासाठी १) हल्लीकर २) अमृतमहाल ३) खिलार ४) वारगूर ५) नागोरी ६) बच्चूर ७) माळवी ८) कनकाथा ९) खरीघर १०) कंगायाम ११) गवळाऊ १२) कृष्णा व्हॅली १३) वेचूर १४) पंगानूर १५) डगरी १६) गंगातीरी १७) पराभव १८) बिंझापुरी १९) गावाला २०) घुमुसरी २१) हिमाचल पहारी २२) केंकठ २३) कोकण कपिला २४) खारीर २५) कोसली २६) लडाखी २७) लाखिमी २८) मालनाडगिड्डा २९) मोटू ३०) नारी ३१) पोन्वार ३२) पोडा तिरपु ३३) पुलीकुल्लम ३४) पूर्णिया ३५) लाल कंधारी ३६) श्‍वेत कपिला ३७) सीरी ३८) थुथो ३९) छत्री ४०) कठाणी

गोवंश संगोपन हे भारतीय ग्रामीण जीवनाचे एक अपरिहार्य अंग आहे. गोवंशाचे अनन्यसाधारण महत्त्व अनेक पिढ्यांपासून टिकून आहे. शाश्‍वत शेतीचे ध्येय साध्य करण्यासाठी आणि पर्यावरणीय संतुलन राखण्यासाठी देशी गोपालन हा एक प्रभावी मार्ग आहे. देशी गोवंशाचे संवर्धन हे शाश्‍वत कृषी, ग्रामीण अर्थव्यवस्था आणि पर्यावरणीय संतुलनासाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहे. बदलती हवामान परिस्थिती आणि वाढत्या लोकसंख्येच्या पार्श्‍वभूमीवर देशी गोवंशाचे योग्य संवर्धन आणि सुधारणा करण्यासाठी प्रभावी प्रजनन धोरणाची गरज आहे. यामुळे देशी गोवंशाच्या जनुकीय गुणधर्मांचे संरक्षण होईल आणि त्यांची उत्पादकता वाढेल.

पर्यावरणाशी सुसंगत

देशी गोवंश आपल्या स्थानिक वातावरणाशी चांगल्या प्रकारे जुळवून घेतात. उष्ण हवामान, कमी पाण्याचा पुरवठा आणि स्थानिक चाऱ्यावरही तग धरतात. यामुळे पशुपालकांना जास्त संसाधनांचा वापर न करता संगोपन करता येते, ज्यामुळे नैसर्गिक संसाधनांचे संरक्षण होते.

जैवविविधतेचे जतन

भारतामध्ये दुधासाठी विविध देशी गोवंश आढळतात, जसे की साहिवाल, गीर, लाल सिंधी, राठी आणि थारपारकर इत्यादी प्रजातींचे संवर्धन करणे हे कृषी जैवविविधतेच्या दृष्टीने महत्त्वाचे आहे. देशी गोवंश हा स्थानिक वातावरणाच्या बदलांना तोंड देण्यासाठी सक्षम असल्याने, त्यांच्या संवर्धनामुळे जैवविविधतेचे रक्षण होऊ शकते.

सेंद्रिय शेतीत महत्त्वाची भूमिका

देशी गोवंशाचे शेण, गोमूत्राचा वापर सेंद्रिय शेतीत खूप महत्त्वाचा आहे. या नैसर्गिक खतांमुळे मातीची सुपीकता वाढते, रासायनिक खतांचा वापर कमी होतो. त्यामुळे शाश्‍वत शेतीच्या दृष्टिकोनातून देशी गोपालनाचे महत्त्व आहे.

रोगप्रतिकारक क्षमता देशी गोवंश स्थानिक हवामान आणि परिस्थितीशी जुळवून घेण्याची नैसर्गिक क्षमता आहे. त्यांच्यामध्ये रोगप्रतिकारक शक्ती जास्त असते, ज्यामुळे त्यांना कमी औषधोपचारांची गरज भासते. यामुळे खर्चात बचत होते. आरोग्य सुरक्षेच्या दृष्टिकोनातूनही हे फायदेशीर ठरते.

ग्रामीण अर्थव्यवस्थेला पाठबळ

महाराष्ट्रातील ग्रामीण भागात देशी गोपालन हे शेतकऱ्यांसाठी अर्थार्जनाचे महत्त्वाचे साधन आहे. दूध, शेणखत, गोमूत्र इत्यादींच्या विक्रीतून शेतकऱ्यांना आर्थिक स्थैर्य प्राप्त होते. यामुळे ग्रामीण भागात रोजगार निर्मिती होऊन अर्थव्यवस्थेला चालना मिळते.

पोषण व्यवस्थापन

देशी गोवंशाच्या पोषणासाठी शाश्‍वत व्यवस्थापन आवश्यक आहे. कमी संसाधनांमध्ये उच्च पोषक मूल्य असलेला चारा वापरणे महत्त्वाचे आहे.

स्थानिक चारा आणि गवत: सेंद्रिय चारा, कमी खर्चीक गवताचे उत्पादन, डोंगरी गवताचा पुनर्वापर करून पोषण व्यवस्थापन सुधारता येईल.

पशुधनाला आवश्यक असलेल्या सर्व पोषकतत्त्वांची पूर्तता करण्यासाठी जीवनसत्त्वे, खनिजे, आणि प्रथिने असलेला खुराक द्यावा.

चारा उत्पादनात रासायनिक खतांचा वापर न करता सेंद्रिय पद्धतीने खाद्य उत्पादनांना प्राधान्य द्यावे.

शाश्‍वत ऊर्जा साधन

शेणापासून बायोगॅस तयार करता येतो, ज्याचा वापर स्वयंपाकासाठी आणि वीज निर्मितीसाठी केला जातो. यामुळे इंधनाची बचत होऊन पर्यावरणपूरक ऊर्जा मिळवता येते.

प्रजनन धोरण

प्रजननाच्या बाबतीत आधुनिक तंत्रज्ञान म्हणजेच कृत्रिम रेतन, लिंग वर्गीकृत रेतमात्रा आणि भ्रूण प्रत्यारोपण तंत्रज्ञानाचा वापर करून, गोवंशाच्या गुणवत्तेचे जतन महत्त्वाचे आहे.

शुद्ध देशी गोवंशाच्या प्रजननासाठी कृत्रिम रेतनाचा वापर करावा. उच्च गुणवत्तेच्या जातिवंत रेतमात्रा वापरून शुद्ध प्रजातींचे संवर्धन करणे शक्य होईल.

उत्कृष्ट जनुकांची ओळख करून त्यांचे संवर्धन करण्यासाठी जनुकाधारित तंत्रज्ञानाचा वापर करावा.

शेतकऱ्यांना स्थानिक गोवंश संवर्धनासाठी विशेष केंद्रांची उपलब्धता महत्त्वाची आहे.

आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर

तापमान आर्द्रता निर्देशांक प्रणालीचा वापर करून गोठ्यातील तापमान आणि आर्द्रता यांचा अभ्यास करून पशुधनासाठी योग्य सल्ला मिळवता येतो. यामुळे उष्णतेमुळे होणाऱ्या तणावाचा परिणाम कमी करता येईल. आयओटी सेंसर्स वापरून गोवंशाचे आरोग्य, आहार आणि प्रजनन स्थितीची नोंद ठेवता येते. सुलभ देखरेख प्रणालीच्या माध्यमातून शेतकऱ्यांना पशुधनाच्या स्थितीबद्दल त्वरित माहिती उपलब्ध करून देईल. आयओटी आधारित प्रणालीचा वापर करून दूध उत्पादनाची नोंद आणि अधिक उत्पादनासाठी उपाययोजना करता येतात.