डॉ. चंद्रशेखर पुजारी, प्रा.अंजली मेंढे, डाॅ. गणेश देशमुख, डाॅ. प्राजक्ता वाघ

सध्या केळी उत्पादक (Banana Production) जिल्ह्यात थंडीचा कडाका वाढला आहे. विशेषत: धुळे, जळगाव जिल्ह्यात तापमान १० अंश सेल्सिअस पेक्षाही कमी नोंदवले गेले आहे. कमी तापमानाचा केळी पिकाच्या वाढीवर आणि पर्यायाने घडाची गुणवत्ता व उत्पादनावर विपरीत परिणाम दिसून येतो. प्रत्येकी पिकाची कमाल अन् किमान तापमान सहन करण्याची मर्यादा वेगळी असते.

केळी पीक किमान १० अंश सेल्सिअस, तर कमाल ४० अंश सेल्सिअसपर्यंत तापमान सहन करू शकते. किमान व कमाल तापमानात तफावत झाल्यास पिकावर विपरीत परिणाम दिसून येतात. त्यासाठी केळी बागेचे योग्य व्यवस्थापन करून तापमानातील फरकामुळे होणारे दुष्परिणाम टाळता येतात. थंडीच्या काळात केळी पिकाच्या वाढीवर आणि घडावर होणारे दुष्परिणाम टाळण्यासाठी योग्य कार्यवाही करावी.

सध्या जून लागवडीतील मृग बागा शाकीय वाढीच्या अवस्थेत तर नुकतीच लागवड झालेली कांदेबागेची झाडे स्थिरावून वाढीचा वेग घेण्याच्या अवस्थेत आहेत. काही भागांत फेब्रुवारी-मार्च महिन्यात केळी लागवड होते. अशा बागा सध्या घड काढण्याच्या अवस्थेत आहेत. थंडीचा केळी पिकाच्या वाढीच्या सर्वच अवस्थांवर परिणाम होत असल्याने योग्य काळजी घेणे आवश्यक आहे.

थंडीचे दुष्परिणाम ः
- झाडाला नवीन मुळ्या येण्याचा आणि त्यांच्या वाढीचा वेगही मंदावतो. त्याचा परिणाम मुळांच्या अन्नद्रव्य व पाणी शोषणाच्या क्षमतेवर होतो.
- दिवस व रात्रीच्या तापमानात मोठी तफावत असेल तर मुळांचे कंकण सडते. मुळांना इजा होऊन कार्यक्षम मुळ्यांच्या संख्येत मोठ्या प्रमाणात घट येते. याचा एकत्रित परिणाम केळी झाडाच्या वाढीवर होतो.

- पानांच्या निर्मिती आणि वाढीवर परिणाम होतो. केळी झाडास सर्वसाधारणपणे प्रति महिना ४ नवीन पाने येतात. परंतु थंडीच्या काळात हा दर कमी होऊन सरासरी २ ते ३ पानांवर येतो.
- थंडीमुळे नवीन पानांची पुंगळी उलगडण्यास वेळ लागतो. अनेक वेळा पानाच्या एका कडेजवळ (उलगडणाऱ्या पुंगळीची बाहेरील बाजू) कमी तापमानामुळे चट्टे तयार होतात.

- मुळ्यांद्वारे अन्नद्रव्ये शोषण क्षमता कमी झाल्यामुळे पाने जवळजवळ येतात. पानांचा गुच्छ तयार झाल्याप्रमाणे दिसते. पाने जवळ आल्याने पानांचा खूपच कमी भाग सूर्यप्रकाशाच्या थेट संपर्कात येतो. त्यामुळे प्रकाश संश्‍लेषण क्रिया मंदावते. परिणामी, झाडाची वाढ मंदावते. पानांतील हरितद्रव्ये नष्ट होऊन पानांवर जांभळट रंगाची झाक तयार होते. नंतर पाने काळपट पडून करपतात. अन्नद्रव्यांचे शोषण व वहन योग्यरित्या न झाल्यास पाने पिवळसर होतात.

- मुळांची घटलेली कार्यक्षमता आणि नवीन पाने येण्याचा मंदावलेला वेग यामुळे घड निसवण्याच्या अवस्थेतील बागांमध्ये केळफूल बाहेर पडण्यास उशीर होतो.
- बागांमधील झाडांची एकाचवेळी निसवण होत नाही. त्यामुळे निसवण कालावधी लांबतो. बऱ्याच वेळा निसवण सामान्यपणे न होत खोड फोडून घड बाहेर येतो. असा घड व्यवस्थित पोसत नाही कमकुवत राहतो. असे घड विक्री योग्य राहत नाही. कडाक्याची थंडी दीर्घकाळ राहिल्यास झाडे वांझ राहण्याचे प्रमाणदेखील वाढते.

थंडीत केळी बागेचे व्यवस्थापन ः
- केळी पिकाला वाढीच्या अवस्थेनुसार शिफारशीनुसार रासायनिक खतांची मात्रा द्यावी. पालाश या अन्नद्रव्याची कमतरता पडू देऊ नये.
- नत्र खताचा अतिरिक्त वापर टाळावा.
- झाडाच्या वाढीच्या अवस्थेनुसार प्रति झाड अर्धा ते १ किलो निंबोळी पेंड पावडर द्यावी. त्यामुळे

मुळांच्या जवळील जमिनीचे तापमान वाढून त्यांची कार्यक्षमता वाढते.
- शक्यतो रात्री किंवा पहाटेच्या वेळी सिंचन करावे.
- खोडाभोवती किंवा बागेत सेंद्रिय पदार्थांचे (उसाचे पाचट, सोयाबीन भुस्सा) आच्छादन करावे.
- रात्रीच्या वेळी बागेभोवती ओलसर काडीकचरा पेटवून धूर करावा.
- झाडावर लोंबणारी हिरवी किंवा वाळलेली निरोगी पाने न कापता ती खोडाभोवती गुंडाळून ठेवावीत.

- निसवण सुरू असलेल्या बागेतील घड बाहेर पडल्यानंतर केळफूल कापावे. तसेच ८ फण्या ठेवून शेवटच्या फण्या कापाव्यात. घडाच्या वाढीसाठी केळफूल कापणीनंतर घडावर पोटॅशिअम डायहायड्रोजन फाॅस्फेट (०.५ टक्का) ५ ग्रॅम अधिक युरिया (१ टक्का) १० ग्रॅम प्रतिलिटर पाणी याप्रमाणे १५ दिवसांच्या अंतराने दोन वेळा फवारणी करावी. दुसरी फवारणी झाल्यानंतर घड २ टक्के सच्छिद्रता असलेल्या १०० गेज जाडीच्या पाॅलिथीन पिशव्यांनी झाकून घ्यावेत.

फवारणी (प्रतिलिटर पाणी)
- कार्बेन्डाझिम १ ग्रॅम किंवा
- प्राॅपीकोनॅझोल १ मिलि अधिक मिनरल ऑइल १ मिलि
प्रति लिटर पाण्यात स्टिकरसह मिसळून आलटून-पालटून फवारणी करावी.
(ॲग्रेस्को शिफारस आहेत.)

- डॉ. चंद्रशेखर पुजारी, ९४२०९ ४३१४६
(अखिल भारतीय समन्वित फळ सुधार प्रकल्प, केळी संशोधन केंद्र, जळगाव)