नैसर्गिकरीत्या आढळणाऱ्या एका विषाणूच्या नव्याने आढळलेल्या एका प्रजातीमुळे गहू (Wheat), बार्ली (Barli) आणि अन्य भरडधान्यांवर फ्युजारियम (स्कॅब) या बुरशीमुळे (Fusarium Fungus) पसरणाऱ्या रोगाविरुद्ध नवे शस्त्र उपलब्ध होण्याची शक्यता निर्माण झाली आहे. या विषाणूचा शोध अमेरिकेतील कृषी संशोधन सेवा आणि विद्यापीठातील शास्त्रज्ञांनी एकत्रितपणे लावला आहे.

फ्युजारियम ग्रामिनियारम या बुरशीमुळे गव्हासह विविध पिकांमध्ये रोगाचा प्रादुर्भाव होतो. या रोगाला फ्युजारियम हेड ब्लाइट किंवा स्कॅब या नावाने ओळखले जाते.

या रोगामुळे पिकाच्या उत्पादन आणि दर्जामध्ये मोठी घट येते. ओलसर आणि आर्द्रतायुक्त वातावरणामध्ये या बुरशीच्या चयापचयाच्या प्रक्रियेमध्ये एक प्रकारचे विष डीऑक्सानिवालेनॉल (यालाच वोमिटॉक्सिन असेही म्हणतात.) तयार होते.

हे विष मानव आणि पशूच्या आरोग्यासाठी हानिकारक असल्यामुळे प्रादुर्भावग्रस्त दाणे अजिबात खाण्यायोग्य राहत नाहीत.

सर्वांत महत्त्वाची बाब म्हणजे स्कॅब रोगाचा प्रादुर्भाव झाल्यानंतर ते धान्य मानवी आहारच सोडा, पण पशुआहारामध्येही वापरणे शक्य होत नाही. त्यामुळे शेतकऱ्यांचे संपूर्ण नुकसान होते.

वुस्टेर येथील कृषी संशोधन सेवेचे उपयोगी तंत्रज्ञान संशोधन केंद्र, ओहियो आणि साउथ डाकोडा विद्यापीठातील शास्त्रज्ञांच्या गटाने फ्युजारियम ग्रामिनियारम या बुरशीच्या अंतर्गत वोमिटॉक्सिन तयार करणाऱ्या यंत्रणेवरच हल्ला करणाऱ्या नैसर्गिक विषाणूची प्रजाती शोधली आहे.

त्याला मायकोव्हायरसच्या प्रजातीला फ्युजारियम ग्रामिनियारम व्हिजी१ या नावाने ओळखले जाते.

हा विषाणू बुरशीमध्ये स्वतःची वाढ करून घेतो आणि वेगाने पसरतो. मात्र नव्याने शोधण्यात आलेल्या मायकोव्हायरसची प्रजाती (फ्युजारियम ग्रामिनियारम व्हिजी१-एसडी ४  F. graminearum Vg१-SD४) या नावाने ओळखले जाते.

ही नवी प्रजाती हल्ल्याची रीत आणखी एक टप्पा पुढे नेते. ती त्या बुरशीला ओमिटॉक्सिन बनविण्यापासूनच रोखते. त्यामुळे भविष्यामध्ये स्कॅबचा प्रादुर्भाव गव्हावर झाला तरी त्यामुळे दाण्यामध्ये विषारी घटक तयार होणार नाहीत.  

प्रयोग आणि निष्कर्ष
प्रयोगशाळा आणि हरितगृहातील प्रयोगांमध्ये मायकोव्हायरसच्या नव्याने शोधलेल्या प्रजातीचा प्रादुर्भाव असलेल्या स्कॅब बुरशीची वाढ प्रादुर्भाव नसलेल्या स्कॅबच्या तुलनेमध्ये कमी झाली.

त्याच प्रमाणे अगदी संवेदनशील असलेल्या गहू रोपाच्या दाण्यामध्येही बुरशीने अजिबात ओमिटॉक्सिन तयार केले नाही. मायकोव्हायरसचा प्रादुर्भाव नसलेल्या स्कॅब बुरशीने १८ पीपीएम वोमिटॉक्सिन तयार केले.

शास्त्रज्ञाचे मत...
या संशोधनामध्ये मार्झानो यांच्या सोबत साउथ डाकोटा विद्यापीठातील बिमल पौडेल आणि यांग येन आणि सध्या एआरएसमध्ये असलेले कॉन्नर पेडरसन यांचा समावेश होता.

आपल्या संशोधनाविषयी माहिती देताना मार्झानो सांगतात, की F. graminearum Vg१-SD४ ही प्रजाती संपूर्णपणे नैसर्गिक असून, त्यामध्ये कोणतेही बदल किंवा हस्तक्षेप करण्यात आलेला नाही.

या विषाणूची फ्युजारियम बुरशीला प्रादुर्भाव करून, त्यातील विषारी घटक निर्माण करण्याच्या यंत्रणेला निकामी करण्याची पद्धती मूळ पालक प्रजातीपेक्षा वेगळी आहे.

या विषाणूंचा वापर जैविक नियंत्रणामध्ये करणे शक्य असले तरी अद्याप संशोधन प्राथमिक पातळीवर आहे.

स्कॅब रोगासाठी अत्यंत संवेदनशील असलेल्या अनेक उत्तम जातीवर यांचा वापर करणे शक्य आहे. रोगासाठी संवेदनशील अशा उत्तम जाती पुन्हा लागवडीखाली येऊ शकतात.

...असा लागला शोध
‘एआरएस’चे मूलद्रव्यीय जीवशास्त्रज्ञ शिन-यी-ली मार्झानो आणि सहकाऱ्यांनी विविध प्रकारच्या मायकोव्हायरसच्या प्रजातींच्या जनुकीय संरचनेचा अभ्यास केला.

त्यातील नेमके फरक लक्षात घेतल्यानंतर FgVg१ या पालक प्रजातीपेक्षा एक नवीनच व वेगळी असल्याचे लक्षात आले. तिला F. graminearum Vg१-SD४ असे नाव देण्यात आले. मूळ पालक प्रजाती FgVg१ ही सुमारे एका दशकापासून शास्त्रज्ञांना माहीत आहे.

या प्रजातीचे जिवंत नमुने बहुतांश कृषी रोगशास्त्र प्रयोगशाळेमध्ये असतात. त्यांचे हे संशोधन मायक्रोऑरगॅनिझम्सच्या जुलै २२ च्या अंकामध्ये प्रकाशित करण्यात आले आहे