डॉ. विक्रम कड डॉ. गणेश शेळके डॉ. सुदामा काकडे पर्यावरणासाठी पूरक असलेल्या जैवविघटनशील पॅकेजिंगच्या वापरामुळे सध्याच्या प्लॅस्टिकचा वापर कमी होणार आहे. जैवविघटनशील पॅकेजिंग साहित्य फळे आणि भाज्यांच्या विविध गरजांनुसार वापरले जाऊ शकते. त्याचे साधारण तीन प्रकार पडतात. प्राथमिक पॅकेजिंग : थेट उत्पादनाच्या संपर्कात येणारे फिल्म्स, बॅग्स आणि ट्रे सारखे पॅकेजिंग. उदा. PLA कॅम्पशेल / पनेट कंटेनर, स्टार्च आधारित फिल्म्स, कायटोसॅनचे कोटिंग यांचा वापर फळे आणि भाज्यांचे आयुष्यमान वाढविण्यासाठी केला जातो. .दुय्यम पॅकेजिंग : प्राथमिक पॅकेजिंग केलेले उत्पादन एकत्र ठेवण्यासाठी वापरले जाणारे पॅकेजिंग. उदा. कार्डबोर्ड बॉक्सेसमध्ये PLA ट्रे मध्ये आधीच भरलेले टोमॅटो पॅक केले जातात. जैवविघटनशील कार्डबोर्ड आणि पेपर बोर्ड यासाठी उत्तम पर्याय आहेत.तृतीयक पॅकेजिंग : वाहतूक आणि साठवणुकीसाठी वापरले जाणारे मोठे पॅकेजिंग. उदा. ताणल्या जाणाऱ्या स्ट्रेच फिल्म्स आणि पॅलेट रॅप इ. जैवविघटनशील स्ट्रेच फिल्म्स विकसित करण्याचे प्रयत्न चालू आहेत. लूज-फिल पॅकिंगसाठी स्टार्च आधारित मटेरियल वापरले जाऊ शकते..फळे आणि भाज्यांच्या विशिष्ट गरजा (उदा. श्वसन दर, ओलावा संवेदनशीलता, इथिलीन उत्पादन) लक्षात घेऊन योग्य त्या जैवविघटनशील साहित्याची निवड करणे गरजेचे असते. काही फळांना उच्च वायू अवरोधक क्षमता असलेले पॅकेजिंग आवश्यक असते, तर काही भाज्यांना चांगल्या वातानुकुलनाची (व्हेंटिलेशन) गरज असते..पॅकेजिंगचे फायदेजैवविघटनशील पॅकेजिंगचा वापर शेतकरी आणि उद्योजकांसाठी अनेक व्यावसायिक संधी आणि फायदे निर्माण करू शकतो.बाजारपेठेत वेगळी ओळख : पर्यावरण जागरूक ग्राहकांना आकर्षित करून उत्पादनाला एक वेगळी आणि सकारात्मक ओळख मिळवता येते. ‘ग्रीन’ किंवा ‘इको-फ्रेंडली’ म्हणून ब्रँडिंग करता येते.जागतिक बाजारपेठेत प्रवेश :अनेक विकसित देशांमध्ये पर्यावरणपूरक उत्पादनांची मागणी वाढत आहे. जैवविघटनशील पॅकेजिंग वापरून आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेत प्रवेश करणे सोपे होऊ शकते.सरकारी प्रोत्साहन : अनेक सरकारे जैवविघटनशील साहित्याच्या उत्पादनाला आणि वापराला प्रोत्साहन देण्यासाठी विविध नियम करण्यासोबतच काही सुविधाही पुरवतात. याचा लाभ शेतकरी आणि उद्योजकांना मिळू शकतो..मूल्यवर्धित उत्पादने : जैवविघटनशील पॅकेजिंग वापरून उत्पादनाचे मूल्य वाढवता येते. ते अधिक (प्रीमियम किमतीत विकता येते.नवीन व्यवसाय संधी : जैवविघटनशील पॅकेजिंग साहित्याचे उत्पादन आणि पुरवठा हा एक नवीन आणि वाढत असलेला व्यवसाय आहे. ही संधी हेरून शेतकरी गट किंवा उद्योजक स्वतःचे उत्पादन युनिट सुरू करू शकतात.पुरवठा साखळीत कार्यक्षमतेत वाढ : योग्य जैवविघटनशील पॅकेजिंग उत्पादनाचे आयुष्यमान वाढवून वाहतूक आणि साठवणुकीतील नुकसान कमी करू शकते.सामाजिक जबाबदारीची पूर्तता : पर्यावरणाची काळजी घेऊन शेतकरी आणि उद्योजक समाजाप्रति आपली जबाबदारी अधिक चांगल्या प्रकारे निभावू शकतात..Biodegradable packaging : जैवविघटनशील पॅकेजिंग .मर्यादा आणि आव्हानेजैवविघटनशील पॅकेजिंगमध्ये अनेक फायदे असले तरी, त्याच्या अंमलबजावणीतील काही मर्यादा आणि आव्हनांचाही विचार करणे आवश्यक आहे.उच्च उत्पादन खर्च : काही जैवविघटनशील साहित्यांचे उत्पादन पारंपरिक प्लॅस्टिकच्या तुलनेत अधिक महाग असू शकते. त्यामुळे अंतिम उत्पादनाची किंमत वाढू शकते.गुणधर्मांची तुलना : बहुतांश जैवविघटनशील साहित्य हे पारंपरिक प्लॅस्टिकसारखे उत्तम वायू अवरोधक क्षमता, ताकद किंवा ओलावा प्रतिरोधकता दर्शवत नाही. त्यामुळे विशिष्ट घटकांसाठी योग्य गुणधर्मांचे साहित्य निवडणे गरजेचे ठरते.विघटन होण्याची प्रक्रिया आणि आवश्यकता : जैवविघटनशील साहित्याच्या विघटनासाठी विशिष्ट परिस्थिती (उदा. तापमान, आर्द्रता, सूक्ष्मजीवांची उपस्थिती) आवश्यक असतात. सर्व साहित्य सामान्य वातावरणात लवकर विघटित होत नाही. कंपोस्टिंगसाठी योग्य व्यवस्थापन आवश्यक असते.उपलब्धता आणि पुरवठा साखळी : काही प्रगत जैवविघटनशील साहित्याची उपलब्धता अजूनही मर्यादित असू शकते. त्यांची पुरवठा साखळी विकसित होण्यास वेळ लागू शकतो..ग्राहक जागरूकता आणि गैरसमज : अनेक ग्राहकांना जैवविघटनशील आणि कंपोस्टेबल पॅकेजिंगमधील फरक आणि त्यांच्या योग्य विल्हेवाटीच्या पद्धतींबद्दल पुरेशी माहिती नसते. काही पॅकेजिंग संदर्भात पर्यावरणपूरक असल्याचे चुकीचे दावे करण्याचा धोका असतो.तंत्रज्ञानाचा विकास आणि संशोधन : जैवविघटनशील साहित्याच्या गुणधर्मांमध्ये सुधारणा करणे, उत्पादन खर्च कमी करणे आणि नवीन उपयोग शोधण्यासाठी सतत संशोधन आणि विकास आवश्यक आहे.आधारभूत सुविधांची गरज : जैवविघटनशील कचऱ्याच्या योग्य विल्हेवाटीसाठी प्रभावी कंपोस्टिंग सुविधांची उपलब्धता आवश्यक आहे. त्या अनेक ठिकाणी अजूनही पुरेशा विकसित झालेल्या नाहीत..पॅकेजिंग निवडताना...उत्पादनाची गरज : फळे आणि भाज्यांची विशिष्ट गरज काय आहे? त्यांना ओलावा अवरोधकता, वायू अवरोधकता, ताकद किंवा अँटीमाइक्रोबियल गुणधर्म आवश्यक आहेत का?आयुष्यमानाची अपेक्षा : तुम्हाला तुमच्या उत्पादनाचे आयुष्यमान किती दिवस वाढवायचे आहे? निवडलेले पॅकेजिंग साहित्य ते उद्दिष्ट साध्य करण्यास मदत करेल का?वातावरणाची परिस्थिती : तुमच्या उत्पादनाची साठवणूक आणि वाहतूक कोणत्या वातावरणीय परिस्थितीत होणार आहे? तापमान आणि आर्द्रतेचा पॅकेजिंग साहित्यावर काय परिणाम होईल?किंमत आणि बजेट : तुमच्या व्यवसायासाठी पॅकेजिंगचा खर्च किती महत्त्वाचा आहे? विविध जैवविघटनशील साहित्यांच्या किमतींची तुलना करून त्यातील बजेटमध्ये बसणारा पर्याय योग्य निवडणे गरजेचे असते.विल्हेवाट आणि कंपोस्टिंग सुविधा : तुमच्या भागात जैवविघटनशील कचऱ्याच्या योग्य विल्हेवाटीसाठी आणि कंपोस्टिंगसाठी काय सुविधा उपलब्ध आहेत? निवडलेले साहित्य त्या सुविधांमध्ये विघटित होऊ शकते का?.नियामक आणि मानके : तुमच्या देशात आणि ज्या बाजारपेठेत तुम्ही उत्पादन विकणार आहात, तेथे जैवविघटनशील पॅकेजिंगसाठी कोणते नियम आणि मानके लागू आहेत?ग्राहक पसंती आणि जागरूकता : तुमच्या लक्ष्य गटातील ग्राहक पर्यावरणपूरक पॅकेजिंगला किती महत्त्व देतात? त्यांच्यामध्ये जैवविघटनशील साहित्याबद्दल जागरूकता आहे का?पुरवठादारांची निवड : विश्वसनीय आणि गुणवत्तापूर्ण जैवविघटनशील पॅकेजिंग साहित्य पुरवणाऱ्या कंपन्यांची निवड करा. त्यांच्या प्रमाणपत्रांची आणि अनुभवाची खात्री करा.चाचणी आणि प्रमाणीकरण : तुमच्या निवडलेल्या पॅकेजिंग साहित्याची तुमच्या उत्पादनासाठी योग्य असल्याची चाचणी करा आणि आवश्यक असल्यास मान्यताप्राप्त संस्थेकडून त्याचे प्रमाणीकरण करून घ्या..निष्कर्ष आणि भविष्यातील दिशापारंपरिक प्लॅस्टिकच्या पर्यावरणीय दुष्परिणामांवर मात करण्यासाठी आणि शाश्वत विकासाच्या ध्येयांना पोहोचण्यासाठी जैवविघटनशील पॅकेजिंग वापर वाढवणे आवश्यक आहे. शेतकरी आणि उद्योजकांसाठी ही केवळ एक गरज नाही, तर एक मोठी व्यावसायिक संधी देखील आहे. पर्यावरण जागरूक ग्राहकांची वाढती मागणी, सरकारी प्रोत्साहन आणि तंत्रज्ञानातील प्रगती जैवविघटनशील पॅकेजिंगच्या भविष्याला उज्ज्वल बनवते. अर्थात, या क्षेत्रात अजूनही बरेच संशोधन आणि विकासाची गरज आहे. नवीन, अधिक कार्यक्षम आणि कमी खर्चाचे जैवविघटनशील साहित्य विकसित करणे, त्यांच्या गुणधर्मांमध्ये सुधारणा करणे आणि त्यांच्या योग्य विल्हेवाटीसाठी पायाभूत सुविधांची निर्मिती यावर काम करावे लागणार आहे. यासाठी सर्वांनी एकत्र येऊन जैवविघटनशील पॅकेजिंगच्या वापराला प्रोत्साहन देण्याची आवश्यकता आहे..Smart Packaging : उत्पादनाच्या गुणधर्मानुसार निवडा स्मार्ट पॅकेजिंग.चांगल्या पॅकेजिंगची वैशिष्ट्येपुरेशी यांत्रिक ताकद : पॅकेजिंगमध्ये पुरेसे ताकद असली पाहिजे, ज्यामुळे ते वाहतूक आणि हाताळणीदरम्यान खराब होणार नाही. ग्राहकांना आणि विक्रेत्यांना ते सहजपणे हाताळता यावे.सोयीस्कर साठवण क्षमता : पॅकेजिंगची रचना अशी असावी की ते साठवणुकीसाठी सोपे असावे. त्यावर इतर वस्तू ठेवल्या तरी ते दबणार नाही आणि फाटणार नाही.किफायतशीर : पॅकेजिंगमुळे शेतीमालाची किंमत ग्राहकांना परवडणारी असावी. जास्त खर्चिक पॅकेजिंगमुळे शेतीमाल महाग होऊ नयेत.पुरेसे वायुविजन : फळे आणि भाज्यांना योग्य वायुवीजन मिळणे आवश्यक आहे. काही उत्पादनांना श्वसनासाठी वातावरणाची आवश्यकता असते. त्यामुळे फळे आणि भाज्या लवकर खराब होत नाही. त्यांचा ताजेपणा टिकून राहील.योग्य उंची : पॅकेजिंगची उंची अशी असावी की खालच्या थरातील फळे वरच्या थराच्या वजनाने दबणार नाहीत..सरकारी नियमांचे पालन : पॅकेजिंग सरकारी नियम व निकषांचे पालन करणारे असावे. त्यामुळे ग्राहकांच्या आरोग्याची आणि सुरक्षिततेची काळजी घेतली जाईल.उत्पादनाची माहिती : पॅकेजिंगवर कंपनीचे नाव, उत्पादनाची माहिती आणि चित्र असणे आवश्यक आहे. त्यामुळे ब्रॅण्डिंगसोबतच शासकीय नियमांचे पालन केले जाईल.पुनर्वापर : पॅकेजिंग पुनर्वापरयोग्य किंवा पुनर्प्रक्रिया करण्यायोग्य असावे. त्यामुळे पर्यावरणाचे संरक्षण होईल.विक्रेत्यांची स्वीकृती : पॅकेजिंग करतेवेळी विक्रेत्यांच्या सोयी सुलभतेचाही विचार केलेला असावा.सर्व बाजारपेठांमध्ये स्वीकार्य : पॅकेजिंग सर्व बाजारपेठांमध्ये स्वीकारले जाईल असे असावे.- डॉ. विक्रम कड ०७५८८०२४६९७कृषी प्रक्रिया अभियांत्रिकी विभाग, महात्मा फुले कृषी विद्यापीठ, राहुरी .ॲग्रोवनचे सदस्य व्हाशॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.Read the Latest Agriculture News in Marathi & Watch Agriculture videos on Agrowon. Get the Latest Farming Updates on Market Intelligence, Market updates, Bazar Bhav, Animal Care, Weather Updates and Farmer Success Stories in Marathi.ताज्या कृषी घडामोडींसाठी फेसबुक, ट्विटर, इन्स्टाग्राम , टेलिग्रामवर आणि व्हॉट्सॲप आम्हाला फॉलो करा. तसेच, ॲग्रोवनच्या यूट्यूब चॅनेलला आजच सबस्क्राइब करा.
