Cotton Cultivation : जगात कापूस लागवड क्षेत्रात क्रमांक एकच्या आपल्या देशात इतर देशांच्या तुलनेत उत्पादकता मात्र खूपच कमी आहे. आपल्या देशात हेक्टरी १२ क्विंटल म्हणजेच एकरी ४.८ क्विंटल कापसाची उत्पादकता मिळते. इतर कापूस उत्पादक आघाडीवरच्या देशांत कापसाची सरासरी उत्पादकता आपल्यापेक्षा तीन ते चार पट अधिक आहे.

एक तर कापसाचा वाढता उत्पादन खर्च, त्यात मिळत जाणारे कमी उत्पादन आणि वर्षभर सरासरी हमीभावाएवढा मिळणारा दर यामुळे कापसाची शेती तोट्याची ठरतेय. त्यामुळे कापूस उत्पादक प्रचंड आर्थिक तणावात असतो.

या पार्श्‍वभूमीवर कापूस उत्पादकांना एक दिलासादायक बातमी म्हणजे केंद्रीय कापूस संशोधन संस्थेच्या प्रयोगामध्ये पहिल्याच वर्षी सघन लागवड पद्धतीने कापसाच्या उत्पादकतेत २० ते ५३ टक्के, तर अतिघन लागवड पद्धतीने २१ ते ५६ टक्के उत्पादकता वाढ नोंदविण्यात आली आहे.

त्यामुळे शेतकऱ्यांनी या पद्धतीचा अवलंब जरूर करावा, असे आवाहन केंद्रीय कापूस संशोधन संस्थेचे संचालक डॉ. वाय. जी. प्रसाद यांनी केले आहे. सध्या आपण पाहतोय कापसाचे वाण, लागवड तंत्र आणि व्यवस्थापन यामध्ये काहीही तारतम्य दिसत नाही.

अशावेळी ठरावीक लागवड पद्धतीने मोठी उत्पादकता वाढ साधता येत असेल, तर या पद्धतीचा अवलंब कापूस उत्पादकांनी जरूर करायला हवा. कापसाच्या सघन लागवड पद्धतीने उत्पादकता वाढीसाठी काही टप्पे दिलेले आहेत. उत्पादकता वाढीसाठी एकानंतर एक अशा या टप्प्यातून शेतकऱ्यांना जावे लागणार आहे.

बीटी कापूस उत्पादक सध्या प्रचलित लागवड पद्धतीमध्ये अंतर १२० × ४५, १५० × ३०, १८० × ३० सेंटिमीटर असे लागवडीत अंतर ठेवतात. अशावेळी सघन लागवड पद्धतीत ९० × ३० सेंटिमीटर, तर अतिघन लागवड पद्धतीत ९० × १५ सेंटिमीटर असे लागवड अंतर ठेवले असता पारंपरिक लागवडीच्या तुलनेत १५ ते २० टक्के उत्पादन वाढते.

दुसरा महत्त्वाचा मुद्दा म्हणजे सघन किंवा अतिघन लागवड करायची म्हटले, तर त्यास अनुसरून वाणांचा देखील वापर करावा लागेल. कापसाच्या सघन लागवडीमध्ये जास्त दाट होणार नाहीत, अशा वाणांची निवड करावी लागेल शिवाय वाढ जास्त होत असेल, तर ती नियंत्रित करावी लागेल. यामध्ये दोन पर्याय आहेत, एक तर खालच्या बाजूच्या वाढ फांद्या या काढून टाकाव्या लागतात.

ज्या शेतकऱ्यांना मजुराअभावी अशा फांद्या काढणे शक्य नाही, त्यांनी कापसामध्ये वाढरोधकांचा वापर करायला हवा. असे केल्यास उत्पादकतेत अजून सहा ते आठ टक्के वाढ मिळू शकते. यातील तिसरा मुद्दा म्हणजे कापसाचा शेंडा खुडणे. सरासरी अडीच ते तीन महिन्यांच्या दरम्यान कापसाचा शेंडा खुडल्यास उत्पादकतेत पाच टक्के वाढ मिळते.

चौथा टप्पा म्हणजे कापसामध्ये पॉलिमल्चचा वापर करायला हवा. पॉलिमल्चसाठी एकरी तीस हजार रुपयांपर्यंत खर्च येतो. बागायती शेतकरी उन्हाळ्यात पॉलिमल्चवर कलिंगड घेऊन त्याच पॉलिमल्चवर पावसाळ्यात कापसाचे पीक घेऊ शकतात. अशाने दोन पिकांत पॉलिमल्चचा खर्च विभागला जाऊ शकतो. शासनाने पॉलिमल्चसाठी अनुदान दिल्यास जिरायती कापसासाठी देखील शेतकरी पॉलिमल्चचा वापर करू शकतात.

असे केल्याने कापसाच्या उत्पादकतेत २५ टक्क्यांपर्यंत वाढ होऊ शकते. आता बीटीमध्ये सरळवाण आलेले आहेत. सघन किंवा अतिघन लागवड पद्धतीत सरळवाणांचा वापर केल्यास एकरी उत्पादन खर्चात साडेपाच ते सहा हजार रुपये घट होऊ शकते. अशावेळी बीटी सरळवाणांची सघन किंवा अतिघन पद्धतीने उत्पादन प्रचलित पद्धतीएवढे मिळाले तरी उत्पादन खर्चात बचत झाल्याने शेतकऱ्यांचा आर्थिक नफ्यात वाढ होऊ शकते.