पुणे : गेल्या काही दिवसांपासून उष्णतेच्या लाटेमुळे उन्हाचा चांगलाच चटका वाढला आहे. परिणामी, भूगर्भातील बाष्पीभवनाचा वेग वाढला आहे. त्यामुळे भूजल पातळी झपाट्याने खाली जाऊ लागली आहे. राज्यातील ३५३ तालुक्यांंपैकी २५२ तालुक्यांतील सुमारे दहा हजार ५२१ गावांतील पाणीपातळी एक मीटरहून अधिक खोल गेली आहे. त्यापैकी १३० तालुक्यांतील सात हजार ३२२ गावांत पिण्याच्या पाण्याची टंचाईसदृश परिस्थिती निर्माण झाली असून पाण्यावाचून भूगर्भ चांगलाच तहानलेला असल्याचे चित्र स्पष्ट झाले आहे.   गेल्या वर्षी कोकण, मध्य महाराष्ट्र आणि मराठवाड्यात चांगला पाऊस झाला होता. त्यामुळे या भागातील धरणे तुडुंब भरली होती. मात्र, विदर्भातील पश्चिम भागात अत्यंत कमी, पूर्व भागात बऱ्यापैकी पाऊस झाला. त्यामुळे धरणेही कमीअधिक स्वरूपात भरली होती. गेल्या दोन ते तीन महिन्यांपासून उन्हाची तीव्रता वाढल्याने झालेल्या भूजल साठ्यातून सिंचनासाठी, औद्योगिक वापरासाठी तसेच शहरीकरण व वाढत्या लोकसंख्येमुळे पिण्याच्या पाण्याच्या मागणीत मोठ्या प्रमाणात वाढ झाली. त्यामुळे भूजलातील उपसा मोठ्या प्रमाणात झाला असून, त्याचा परिणाम भूजल पातळीच्या स्थितीवर झाला आहे. 

विहिरीच्या पाणीपातळीचा अभ्यास   भूगर्भातील पाणीपातळीचा अभ्यास करण्यासाठी राज्यात पाणलोट क्षेत्रनिहाय तीन हजार ९२० निरीक्षण विहिरी निश्चित केल्या आहेत. गेल्या मार्च महिना अखेरमधील निरीक्षण विहिरीतील पाणी पातळीचा मागील पाच वर्षांतील मार्च महिन्यातील सरासरी भूजल पातळीशी तुलनात्मक करण्यात आला. त्यामध्ये राज्यातील एकूण दहा हजार ५२१ गावात भूजल पातळीमध्ये एक मीटरपेक्षा जास्त घट आढळून आहे. त्यापैकी ९७६ गावांत तीन मीटरपेक्षा घट आढळून आली आहे. दोन हजार ६४९ गावांमध्ये दोन ते तीन मीटर, तर सहा हजार ८९६ गावांत एक ते दोन मीटरने घट आढळून आली आहे. 

विदर्भात सर्वाधिक खोल पाणीपातळी विदर्भात कमी झालेल्या पावसाचा परिणाम १११ तालुक्यांत मार्च महिन्यापासून दिसून आले. सध्या विदर्भातील सुमारे सहा हजार ३३५ गावांत एक मीटरहून अधिक खोल पाणीपातळी गेली आहे. यामध्ये नागपूर विभागातील दोन हजार ८९ तर अमरावती विभागातील चार हजार २४६ गावांचा समावेश आहे. त्यापैकी चार हजार ६० गावात एक ते दोन मीटर, तर एक हजार ७१८ गावात दोन ते तीन मीटर, तर ५५७ गावात तीन मीटरहून अधिक पाणीपातळी खोल गेली आहे. राज्यात यवतमाळ जिल्ह्यातील सर्वाधिक गावांचा समावेश आहे.      

मराठवाड्यात ५५ तालुक्यांचा समावेश विदर्भापाठोपाठ मराठवाड्यातही भूजलपातळीचा अधिक झालेल्या पाण्याच्या उपशामुळे मराठवाड्यातील ५५ तालुक्यांतील दोन हजार ८६५ गावांत एक मीटरहून अधिक पाणी पातळी खोल गेली आहे. यात औंरगाबाद व नांदेड जिल्ह्यातील सर्वाधिक गावांचा समावेश आहे. त्यापैकी एक हजार ८०१ गावांत एक ते दोन मीटर, तर ७०७ गावांत दोन ते तीन मीटर, तर ३५७ गावांत तीन मीटरहून अधिक खोल पाणी पातळी गेली आहे.    

कोकण, मध्य महाराष्ट्रात कमी गावे  चांगल्या पावसामुळे कोकण, मध्य महाराष्ट्रातील पाणीपातळी चांगलीच वाढ झाली होती. त्यातच कमी झालेला उपशामुळे या भागातील पाणी पातळी कमी झाली आहे. कोकण व मध्य महाराष्ट्रातील एकूण १३२१ गावांत एक मीटरहून अधिक पाणीपातळी खोल गेल्याचे दिसून आले आहे. त्यापैकी एक हजार ३५ गावांत एक ते दोन मीटर, तर २२४ गावांत दोन ते तीन मीटर, तर ६२ गावात तीन मीटरहून अधिक पाणी पातळी खोल गेल्याचे स्पष्ट झाले आहे.   भूजल पातळी खोल जाण्याची कारणे 

गेल्या वर्षी झालेल्या चांगल्या पावसामुळे भूजल पातळीत वाढ झाली होती. गेल्या काही दिवसांपासून पाण्याच्या वाढलेल्या उपशामुळे पाणीपातळी झपाट्याने खाली गेली आहे. त्यामुळे सात हजार ३२२ गावांत पिण्याच्या पाण्याची टंचाईसदृश्य परिस्थिती तयार झाली आहे.   - शेखर गायकवाड, संचालक,  भूजल सर्वेक्षण आणि विकास यंत्रणा, पुणे