पेरणीपूर्वी  बीजप्रक्रिया करण्यासाठी रायझोबिअम जीवाणूचे ठराविक गटातीलच जिवाणू संवर्धक संबंधित पिकांसाठी वापरावे.पेरणीच्या एक तास अगोदर अशी बीजप्रक्रिया करावी.साधारणत: १० ते १२ किलो बियाण्यासाठी २५० ग्रॅम किंवा मिलि रायझोबिअम जिवाणू संवर्धक पुरेसे होते.  रब्बी पेरणीचा हंगाम जवळ आला आहे. रब्बी हंगामात हरभरा,वाटाणा लागवड केली जाते.  द्विदल पिकांच्या मुळांवरती गाठी असतात. या गाठींमध्ये  रायझोबिअम जिवाणू असतात.वातावरणामध्ये नत्राचे प्रमाण विपुल (७८ टक्के) आहे. नत्र हा सर्वच पिकांच्या वाढीसाठी अत्यावश्यक घटक,पण हाच विपुल नत्र पिकांना सरळपणे घेता येत नाही. रायझोबिअम हे जिवाणू हवेतील नत्र स्थिर करून गाठी असलेल्या पिकांना उपलब्ध करून देतात. रायझोबिअम जिवाणू संवर्धक हे फक्त शेंगवर्गीय पिकासाठी वापरावे.एकाच प्रकारचे रायझोबिअम जिवाणू संवर्धक हे सर्वच शेंगवर्गीय पिकांना उपयोगी पडत नाहीत.विशिष्ट गटाचे रायझोबिअम जिवाणू ठराविक शेंगवर्गीय द्विदल पिकांच्या मुळावर ग्रंथी (गाठी) तयार करतात. नत्र स्थिरीकरणाचे कार्य करतात. त्यामुळे या गटानुसारच द्रवरूप किंवा घनरूप रायझोबिअमचा वापर करावा. संवर्धक वापरावयाची पद्धत

  रायझोबिअम जिवाणू संवर्धकाचे फायदे 

- श्रीमती. एस. आर. सालके,  ९०४९६४६७६३ - डॉ.श्रद्धा वाबळे,  ७८८८०३९२२४ - डॉ. एस. एन. हसबनीस,  ७५८८०३४०६८ (कृषी महाविद्यालय, पुणे)