शेळी, मेंढीपालक (Shepherd) जास्तीत जास्त पिले कशी जन्मतील, त्यांची वाढ जलद होऊन विक्रीसाठी लवकर कसे उपलब्ध होतील या प्रयत्नात असतात. शेळी, मेंढीपालनातील (Goat Farming) नफा ठरवणारा महत्त्वाचा घटक म्हणजे पिले जन्मण्याचा दर.

शेळ्या, मेंढ्या (Sheep Rearing) ज्यावेळी वितात, त्यावेळी त्यांची भूक कमी असते आणि कासेतील दूध उत्पादन सुरू असते. अशावेळी कमी झालेल्या आहारातून शरीराची पोषणतत्त्वांची गरज पूर्ण होत नाही. त्यामुळे शेळ्या, मेंढ्या वेळेवर माजावर येत नाहीत, गर्भधारणा होत नाही. यामुळे शेळी, मेंढीपालकांचे मोठ्या प्रमाणात आर्थिक नुकसान होते. अशावेळी बऱ्याचशा शेळ्या अशक्त दिसतात. म्हणून व्यायलेल्या शेळ्या, मेंढ्याचा माजावर येण्याचा काळ सुरू होण्याआधी २ ते ३ आठवडे आधी आणि दोन आठवड्यानंतर त्यांना जास्तीची ऊर्जा व इतर पोषणतत्त्वे पुरवठा केल्यास जास्तीत जास्त शेळ्या माजावर येतात, स्त्रिबीज सुटण्याचे प्रमाण वाढून जास्तीची पिले जन्मण्याचे प्रमाण वाढते. प्रजनन हंगामात जास्तीची ऊर्जा व पोषणतत्त्वे पुरवठा करण्याच्या प्रक्रियेस ‘फ्लशिंग’ असे म्हणतात.

फ्लशिंगचा खऱ्या अर्थाने उपयोग प्रौढावस्थेतील शेळ्या, मेंढ्यामध्ये होतो. ज्या शेळ्यांचा शरीर अवस्था दर जास्त आहे, त्यामध्ये फ्लशिंगचा फायदा होत नाही. तसेच एकदम अशक्त शेळयात परिणाम दिसण्यास वेळ लागतो. ज्या शेळ्यांचा आहार नेहमी चांगला असतो, त्यामध्ये शक्यतो फ्लशिंगची गरज पडत नाही. फ्लशिंगमध्ये शेळ्या, मेंढ्यांना उत्तम प्रतीचे ‘हे’, ताजा चारा किंवा भरड धान्य हे प्रजनन हंगामाच्या दोन आठवडे आधी आणि दोन ते चार आठवडे नंतर देतात. परंतु फ्लशिंगची प्रक्रिया ३ ते ४ आठवडे आधी सुरू केल्यास जास्तीचा फायदा होण्यास मदत होते.

फ्लशिंग दरम्यान ऊर्जेचा पुरवठा करण्यासाठी दररोज २५० ते ४५० ग्रॅम भरडधान्य शेळ्या, मेंढ्यांच्या आहारात वापर करतात. अपचन टाळण्यासाठी धान्याचा आहारात समावेश हळूहळू करावा. हे जास्तीचे धान्य, पशुखाद्य देताना सर्व शेळ्या, मेंढ्यांना ते योग्य प्रमाणात मिळेल याची काळजी घ्यावी. एखाद्या शेळीला विनाकारण जास्तीचे धान्य दिले जाणार नाही याची काळजी घ्यावी, अन्यथा काही शेळ्यांना धान्य योग्य प्रमाणात मिळणार नाही. फ्लशिंग सुरू करण्याआधी ज्या शेळ्यांचा प्रजनन हंगाम सुरू होणार आहे आणि शरीर अवस्था दर ३ ते ३.५ पर्यंत आहे, अशा शेळ्या-मेंढ्यांची फ्लशिंगसाठी निवड करावी.

धान्य वापरणे खर्चिक होत असल्यास अशावेळी जास्तीच्या ऊर्जेचा पुरवठा उत्तम प्रतीच्या चाऱ्यामधून करावा. प्रजनन हंगामात फ्लशिंगसाठी द्विदल चाऱ्याचा उदा. लसूणघास, क्लोव्हर, इ. ईस्ट्रोजन सारख्या घटकांनी युक्त चाऱ्याचा वापर टाळावा. अन्यथा शेळ्या, मेंढ्याच्या माजावर येण्याच्या प्रक्रियेत बाधा येऊ शकते. फ्लशिंगचा वापर योग्य पद्धतीने केल्यास निश्चितपणे पिले जन्मण्याचा दरात वाढ होते.

‘फ्लशिंग’चे फायदे

स्त्रीबीज सुटण्याचे प्रमाण वाढते.

गर्भधारणेचे प्रमाण वाढते.

गर्भ गर्भाशयात स्थिर होण्याच्या प्रमाणात वाढ होते.

शेळ्या,मेंढ्यांचे माजावर येण्याचे प्रमाण वाढते.

शेळ्या, मेंढयामध्ये १० ते २० टक्के पिले जन्मण्याचा दर वाढतो.

शेळ्यांचा शरीर अवस्था दर (बॉडी कंडिशन स्कोअर) सुधारतो.

- डॉ. प्रफुल्लकुमार पाटील,

८३२९७३५३१४

(पशुवैद्यकीय महाविद्यालय, उदगीर, जि. लातूर)