मत्स्यबीज निर्मिती हंगाम जून ते सप्टेंबर दरम्यान असतो. मॉन्सून कालावधीत तलाव हे पावसाच्या पाण्याने भरले जातात. या तलावात मत्स्यबीज संचयन करण्याकरिता तयारी करणे गरजेचे असते.

तलावातील मत्स्यपालनाचे यश हे हंगामपूर्व तयारीवर अवलंबून असते. महाराष्ट्रात मोठया प्रमाणात मत्स्यपालनास चालना मिळत आहे. मत्स्यपालनास शेतीला पूरक व्यवसाय म्हणून न पाहता मुख्य व्यवसाय पाहिले जात आहे. ज्यांच्याकडे पूर्वीपासूनच मत्स्यतलाव/पाणी संचयन तलाव आहेत किंवा जे नवीन तलाव बनवून मत्स्यपालन करू इच्छित आहेत त्यांनी मत्स्यतलावांची पूर्वतयारी केल्यास उत्पादन आणि उत्पन्न वाढू शकते.

तलावाचे वातावरण माशांच्या वाढीसाठी अनुकूल असावे. तलाव भक्षक, जलचर तण, तण मासे यापासून मुक्त असावा. त्यात पाण्याच्या गुणवत्तेचे इष्टतम मापदंड असावेत. पुरेसे नैसर्गिक अन्न उपलब्ध असावे.

प्री-स्टॉकिंग आणि पोस्ट-स्टॉकिंग व्यवस्थापनामध्ये समाविष्ट असलेल्या पायऱ्या नर्सरी, संगोपन आणि वाढीच्या तलावांमध्ये समान असतात. नर्सरी तलावातील व्यवस्थापनातील एक अतिरिक्त पाऊल म्हणजे मत्स्यजिरे व मत्स्यबीज यांची शिकार करणाऱ्या जलीय कीटकांचे निर्मूलन.

तलावातील पाण्याचा निचरा करून तलाव वाळविण्याची प्रक्रिया ः

१) प्रथम तलाव निचरा करून कोरडे करावेत.

२) तलाव नांगरणी

३) चुना मारणे

४) तलावात पाणी भरणे

५) खत व्यवस्थापन

१) तलाव निचरा करून कोरडा करणे ः

संवर्धन कार्य सुरू होण्यापूर्वी कडक उन्हाळ्यात तलावातील पाणी निचरा/ तलाव कोरडे केल्यास अतिनील सूर्यकिरणांमुळे खालील प्रमाणे बाबी घडून येतात.

a) सेंद्रिय पदार्थांचे निर्मूलन

b) अमोनिया आणि हायड्रोजन सल्फाइडसारख्या विषारी वायूचे निर्जलीकरण

c) हे रोगकारक सूक्ष्म जीव नष्ट करते.

d) भक्षक आणि तण मासे मारतात

e) अवांछित जलीय वनस्पतींना मारते

तलावातील मातीला जोपर्यंत तडे जात नाहीत तोपर्यंत तलाव १५ ते २० दिवसांपर्यंत उन्हात कोरडे ठेवावेत.

२) तलाव नांगरणी :

लाकडी नांगर किंवा पॉवर टिलर किंवा ट्रॅक्टर वापरून तलाव नांगरणे आवश्यक आहे.

a) नांगरणीमुळे माती मिसळली जाते, त्यामुळे सेंद्रिय पदार्थांचे निर्मूलन होण्यास मदत होते.

b) विषारी वायूंपासून मातीचे योग्य निर्जलीकरण

c) पोषक घटकांचे खनिजीकरण.

मत्स्य तलावात वापरण्यात येणारा चुना ः

१) कृषी चुना किंवा कॅल्साइट

२) डोलोमाइट

३) कॅल्शिअम हायड्रॉक्साइड/स्लेक्ड लाइन

४) कॅल्शिअम ऑक्साइड/क्विकलाइम

विशिष्ट प्रकारच्या चुन्याची मात्रेची परिणामकारकता आणि मातीचा सामू यावर अवलंबून असते. साधारणपणे २०० ते ५०० किलो/हेक्टर मात्रेचा वापर तलावातील मातीसाठी केला जातो. चुना वापरल्यानंतर हलकी नांगरणी करून वरच्या जमिनीत मिसळावा. जलद चुना मातीत मिसळण्यासाठी आणि कॅल्साइट कृषी चुन्याला तलाव साठवल्यानंतर पाणी देण्यासाठी प्राधान्य दिले जाते.

चुना वापरण्याचे फायदे ः

a) मातीचा सामू दुरुस्त करणे

b) सेंद्रिय पदार्थांचे खनिजीकरण

c) जमिनीची उत्पादकता वाढवून तलावाच्या तळाचे निर्जंतुकीकरण

४) पाणी भरणे ः

१. मत्स्यशेतीमध्ये पाणी आणि पाण्याचे व्यवस्थापण ही एक अतिमहत्त्वाची बाब असते.

२. मत्स्यशेती करिता वापरण्यात येणारे पाणी निर्जंतुक, स्वच्छ आणि मत्स्य व्यवसायास उपयुक्त व उत्पादक असावे.

३. तलावातील पाणी नैसर्गिकरीत्या पावसाचे असल्यास निर्जंतुकीकरण करावे

४. तलावात सोडण्यात येणारे पाणी हे प्रदूषित ठिकाणचे नसावे.

५. बाहेरील स्रोतांचे पाणी वापरत असल्यास वाळूचा फिल्टर किंवा विशिष्ट जाळे वापरून तलावात पाणी घ्यावे.

५) तलावातील खत आणि नैसर्गिक खाद्य व्यवस्थापन ः

१. भारतीय प्रमुख कार्पसारखे बहुतेक मत्स्यबीज व बोटुकली हे नैसर्गिक खाद्य जसे, प्राणी प्लवंग खातात.

२. तलावातील प्राणी प्लवंगाचे निरंतर उत्पादन चांगल्या वनस्पती प्लवंग आणि जिवाणूंवर अवलंबून असते.

३. तलावातील नायट्रोजन, फॉस्फरस, कार्बन आणि सूक्ष्म अन्नद्रव्यांच्या पुरेशा उपलब्धतेद्वारे हे राखले जाते.

४. तलावांमध्ये पोषक तत्त्वांची नैसर्गिक उपलब्धता अपुरी असल्यास प्लवंगाची चांगली वाढ टिकवून ठेवण्यासाठी त्यांना बाह्य स्रोतांद्वारे सेंद्रिय खते आणि अजैविक खतांद्वारे पाण्यात पोषक घटक तयार केले जातात.

सेंद्रिय खते

१) सेंद्रिय खतांमध्ये भरपूर कार्बन असतो. त्यामध्ये नायट्रोजन आणि फॉस्फरससारखी पोषक द्रव्ये कमी प्रमाणात असतात. ते हळूहळू विघटित होतात आणि हळूहळू पोषकद्रव्ये सोडतात. ही खते सॅप्रोफाइटिक अन्न साखळीद्वारे प्राणी प्लवंगाच्या वाढीस प्रोत्साहन देतात. ते दीर्घकाळपर्यंत वनस्पती प्लवंग आणि प्राणीप्लवंग निरंतर वाढीस उपयुक्त ठरतात.

२) गाईचे शेण, कोंबडी खत, डुकराचे शेण, घोड्याची लिद इत्यादी अनेक प्रकारच्या खतांचा वापर मत्स्य तलावांना सुपीकता करण्यासाठी केला जाऊ शकतो.

३) माशांच्या तलावांमध्ये वापरले जाणारे सर्वात सामान्य खत म्हणजे शेणखत आणि कोंबडी खत. कच्चा शेण साधारणपणे ५ ते १० टन/हेक्टर दराने साठवणीच्या १५ दिवस आधी वापरला जाते. ते टप्प्याटप्प्याने देखील लागू केले जाऊ शकते; २/३ चा बेसल डोस म्हणून आणि साठवणीच्या आठवड्यानंतर दुसरा डोस कोंबडी खत हे नायट्रोजन आणि फॉफरसच्या सामग्रीमध्ये शेणखतापेक्षा २ ते ३ पट अधिक समृद्ध आहे. त्यामुळे तलावांमध्ये कोंबडी खत टाकल्यावर शेणाचा अर्धा डोस वापरला जातो.

अजैविक खते

१) हे नत्र आणि स्फुरद सारख्या पोषक तत्त्वांचे केंद्रित प्रकार आहेत युरिया किंवा अमोनिअम सल्फेटचा वापर नत्राचा स्रोत म्हणून केला जातो. सिंगल किंवा ट्रिपल सुपर फॉस्फेट स्फुरदाचा स्रोत म्हणून वापरला जातो.

२) अजैविक खते वनस्पती प्लवंग उत्पादनास प्रोत्साहन देतात. ज्यावर प्राणी प्लवंगाचे उत्पादन अवलंबून असते. त्यांची क्रिया खूप जलद असते आणि जास्त प्रमाणात वापरल्यास निळे हिरवे शेवाळ वाढते. त्यामुळे मत्स्य तलावात यांचा वापर काळजीपूर्वक करावा.

३) सेंद्रिय खत आणि अजैविक खतांचे मिश्रण वनस्पती प्लवंग वाढीस त्वरित प्रोत्साहन देते.

बारमाही पाणी असणाऱ्या तलावांना अतिरिक्त पूर्वसाठा व्यवस्थापन ः

१) जलीय तणांचे नियंत्रण

२) संहारक / भक्षक व निकृष्ट जातीच्या माशांचे निर्मूलन.

३) नर्सरी तलावांना अतिरिक्त पूर्व-साठा व्यवस्थापन उपाय म्हणून जलीय कीटकांचे निर्मूलन आवश्यक आहे.

१) जलीय तणांचे नियंत्रण ः

- मातीचे मोठे तलाव हे पाण्याच्या खाली/वर, आत तरंगणाऱ्या तणांनी ग्रस्त असतात. तणांमुळे मत्स्य तलावांमध्ये अनेक समस्या निर्माण होतात.

- हे घटक वनस्पती प्लवंग पोषक घटकांसाठी स्पर्धा करतात. ज्यामुळे तलावांची नैसर्गिक उत्पादकता कमी होते.

सूर्यप्रकाश प्रखरतेने तलावात पडणार नाही यांची काळजी घ्यावी.

- वनस्पती प्लवंगाचे प्रमाण वाढल्यास दिवसा मोठ्या प्रमाणात ऑक्सिजन निर्मिती आणि रात्री ऑक्सिजनची कमतरता दिसून येते.

- जलीय कीटक आणि शिकारी मासे यांच्यामुळे अडथळा निर्माण होतो. माशांना वाढीसाठी आवश्यक जागा कमी होते.

- मासे पकडण्यास अडथळा होतो. विविध समस्या निर्माण होतात.

- तलावातील गाळ वाढून, कालांतराने तलावाची खोली कमी होते.

जलीय तणांच्या वाढीवर नियंत्रण ः

- हाताने तणे काढून घ्यावीत.

- यंत्राचा उपयोग

- विविध रसायनाचा उपयोग.

- जैविक व्यवस्थापन सजीव/ जीवांचे वापर करून निर्मूलन.

उपरोक्त निवडलेली पद्धत तलावाचा आकार, तणांच्या प्रादुर्भावाची व्याप्ती, उपलब्ध वेळ व खर्च अशा घटकांवर अवलंबून असते.

-------------------------------------

२) संहारक / भक्षक व निकृष्ट जातीच्या माशांचे निर्मूलन ः

- शिकारी मासे प्रामुख्याने नर्सरी आणि संगोपन तलावांमध्ये माशांच्या जगण्यावर गंभीरपणे परिणाम करतात.

- संहारक मासे संचयित माशांशी अन्न, जागा आणि ऑक्सिजनसाठी स्पर्धा करतात. परिणामी इष्टतम माशांचे उत्पादन कमी होते.

- सामान्य शिकारी मासे ः मुरेल (स्नेकहेड्स), कॅटफिश जसे की वॉलागो अट्टू, क्लेरियास बॅट्राचस, हेटेरोपनेस्टिस फॉसिलिस, ओमपाक.

- तण माशांचा समावेश ः पुंटियस, बार्बास डॅनियो, ऍप्लोचिलस, अॅनाबास

- बहुतेक शिकारी आणि तण माशांचे प्रजनन कार्प माशांचे प्रजनन सुरू होण्यापूर्वी होते.

- कार्प मत्स्यबीज आणि बोटुकली साठा होण्यापूर्वी ते तलावांमध्ये प्रादुर्भाव करतात. त्यामुळे कार्प चे मत्स्यबीज संचयन करण्यापूर्वी त्यांचे निर्मूलन होणे आवश्यक आहे.

- तण आणि शिकारी माशांवर नियंत्रण ठेवण्याचा सर्वात प्रभावी मार्ग म्हणजे निर्जलीकरण आणि तलाव उन्हात कोरडे करणे.

-ज्या तलावांमध्ये पाणी बारामाही उपलब्ध असते, तेथे मीननाशक किंवा ब्लिचिंगचा वापर करावा.

योग्य मीननाशकांची वैशिष्ट्ये ः

- कमी मात्रेमध्ये प्रभावी.

- माणूस आणि प्राण्यांना हानिकारक नसावे.

- तातडीने विघटन आवश्यक.

- सहज उपलब्ध होणारे आणि किफायतशीर.

मीननाशकांचे प्रकार ः

तण मासे आणि भक्षक मासे नष्ट करण्यासाठी खालील तीन प्रकारची कीटकनाशके वापरली जातात.

१) वनस्पती मूळ

२) रसायने

३) कीटकनाशके (क्लोरीनयुक्त हायड्रोकार्बन्स आणि ऑरगॅनोफॉस्फेट्स)

१) वनस्पती उत्पत्तीचे मीननाशक

a) डेरिस रूट पावडर

- रोटेनोन हा सक्रिय घटक आहे.हे एक संपर्क विष आहे.

- झूप्लँक्टन, बेंथोस आणि कीटकांसारख्या इतर जीवांसाठी देखील प्राणघातक डोस ४-२० पीपीएम (मिलिग्रॅम प्रति लिटर)

- पावडर पाण्यात पूर्णपणे मिसळून तलावावर सर्वत्र फवारणी केली जाते. तेव्हा तापमान २५ अंश सेल्सिअसपेक्षा जास्त असावे. उष्ण तापामानात प्रभावी असते. थंड पाण्यात कमी प्रभावी दिसून येतो.

b) मोहाची ढेप :

-यात सक्रिय घटक सॅपोनिन असतो.

- २५० पीपीएम मोहाच्या ढेपेमुळे मासे, बेडूक, साप आणि कासव मरतात.

- पेंड २ ते ३ तास पाण्यात भिजवून ठेवावी. संपूर्ण तलावासाठी वापरावी. डिटॉक्सिफिकेशनसाठी सुमारे २५ दिवस लागतात.

- ऑक्सिजन आणि ऑक्सिडायझिंग एजंट्स वापरून विषारीपणा १० दिवसांपर्यंत कमी केला जाऊ शकतो.

इतर माशांच्या नियंत्रणासाठी कमी प्रमाणात वापरले जाणारे वनस्पतिजन्य घटक ः

चहा बियाण्याची पेंड - ६० पीपीएम

चिंचेच्या बियांची भुकटी - ५०-१०० पीपीएम

गूळ - १ टक्का

संपर्क ः किरण वाघमारे, ९८८१६००९५१

(सहायक मत्स्य व्यवसाय विकास अधिकारी, पुणे)