डॉ. योगेश पाटील, डॉ. आदिनाथ ताकटे

Wheat Crop Management : जमिनीचा प्रकार, खत आणि पाणी व्यवस्थापन, जाती अशा अनेक घटकांचा अन्नद्रव्य उपलब्धतेवर परिणाम होऊ शकतो. गहू पिकामध्ये अन्नद्रव्ये कमतरतेची योग्य लक्षणे ओळखून त्यानुसार अन्नद्रव्ये फवारणीचे नियोजन करावे.

वनस्पतीच्या वाढीसाठी आणि विकासामध्ये अन्नद्रव्ये अत्यंत महत्त्वाची भूमिका बजावतात. प्रत्येक वनस्पतीला वाढीच्या विविध टप्प्यांमध्ये विविध अन्नद्रव्यांची आवश्यकता असते. वनस्पतीची वाढ आणि विकास या महत्त्वाच्या टप्प्यात आवश्यक अन्नद्रव्यांचा पुरवठा होणे गरजेचे असते. वनस्पतीला जीवनक्रम पूर्ण करण्यासाठी १७ प्रमुख अन्नद्रव्यांची आवश्यकता असते. त्यापैकी नायट्रोजन, फॉस्फरस, पोटॅशिअम, कॅल्शिअम, सल्फर, मॅग्नेशिअम, कार्बन, ऑक्सिजन, हायड्रोजन ही अन्नद्रव्ये वनस्पतीला अधिक प्रमाणात लागतात. तर लोह, बोरॉन, क्लोरीन, मॅगेनीज, जस्त, तांबे, मॉलिब्डेनम, निकेल यांची तुलनेने कमी प्रमाणात आवश्यकता असते. मुख्य अन्नद्रव्यांसोबतच दुय्यम आणि सूक्ष्म अन्नद्रव्ये पुरेशा प्रमाणात वनस्पतीला उपलब्ध न झाल्यास वनस्पतीमध्ये अन्नद्रव्ये कमतरतेची लक्षणे आढळून येतात.

जमिनीचा प्रकार, खत व सिंचन व्यवस्थापन, गहू लागवडीसाठी वापरलेला वाण अशा अनेक घटकांचा अन्नद्रव्य उपलब्धतेवर परिणाम होऊ शकतो. प्रत्येक अन्नद्रव्यांच्या कमतरतेची लक्षणे ही वेगळी असतात. त्यानुसार अन्नद्रव्ये कमतरतेची योग्य लक्षणे ओळखून त्यांचा पिकास वेळीच पुरवठा करणे अत्यंत आवश्यक असते. अन्यथा पीक वाढीवर विपरित परिणाम होण्याची शक्यता असते. आणि त्याचा एकूण परिणाम उत्पादनावर दिसून येतो.

लक्षणे दिसल्यावर लवकरात लवकर नियोजनात योग्य तो बदल करून पिकाची वाढीची अवस्था पूर्ववत करता येऊ शकते. लक्षणे ज्या पट्ट्यात दिसून येत आहेत, त्याच पट्ट्यात आवश्यक बदल केल्यामुळे उत्पादन खर्च नियंत्रणात ठेवणे शक्य होते. अन्नद्रव्य कमतरतेची पूर्तता करतेवेळी मिश्रण खतांचा वापर करावा. जेणेकरून एका घटकाची कमतरता भरून निघाल्याने दुसऱ्या घटकाची कमतरता दिसून येणार नाही. काही वेळा एका अन्नद्रव्याच्या कमतरतेमुळे दुसऱ्या अन्नद्रव्याची देखील कमतरता निर्माण होते. अशावेळी मिश्र खतांचा वापर केल्यास ही संभाव्य स्‍थिती टाळणे शक्य होते.

नत्राची कमतरता ः
- नत्र कमतरतेमुळे गहू पिकातील प्रामुख्याने जुनी पाने फिक्कट पिवळी दिसण्यास सुरुवात होते.
- कमतरतेमुळे पीक वाढीचा वेग कमी होतो. पानांची वाढ मंदावून ती आकाराने लहान राहतात.
- पाने टोकाकडून पिवळी पडण्यास सुरुवात होते.
- फुटवे कमी येतात. पीक वेळेअगोदर पक्व होऊन खुजे राहते.
- ओंब्या छोट्या राहतात.
- लागवडीसाठी जास्त सामू असलेली हलकी जमीन तसेच सेंद्रिय घटकांचे प्रमाण कमी असलेली जमीन निवडल्यास नत्राची कमतरता अधिक तीव्र दिसून येते.

उपाय ः
नत्राची कमतरता दिसून आल्यास, १९:१९:१९ या विद्राव्य खताची २०० ग्रॅम प्रति १० लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी.

स्फुरदाची कमतरता ः
- स्फुरदाची कमतरता झाल्यास वनस्पतीच्या पानांवर, शिरांवर व खोडावर जांभळे चट्टे दिसून येतात. कमतरतेची लक्षणे प्रथमतः जुन्या पानांवर दिसून येतात. त्यानंतर इतर भागांवर दिसण्यास सुरुवात होते.
- पिकाचा वाढीचा दर मंदावतो. ओंब्या लहान राहतात.
- सेंद्रिय घटकांचा अभाव, चुनखडीचे जास्त प्रमाण आणि स्फुरदाची कमतरता असलेल्या जमिनीत कमतरता अधिक तीव्र दिसून येते.

उपाय ः
स्फुरदाची कमतरता दूर करण्यासाठी डीएपी किंवा १२:६१:०० हे खत २०० ग्रॅम प्रति १० लिटर याप्रमाणे फवारणी करावी.

लोहाची कमतरता ः
- नवीन पानांच्या शिरामधील भाग पिवळा पडून शिरा हिरव्या राहतात.
- तीव्र कमतरतेमध्ये पूर्ण पान पिवळे होते. तसेच जुनी पाने देखील पिवळी पडण्यास सुरुवात होते.
- पाणथळ, चुनखडीचे प्रमाण जास्त असलेली जमीन तसेच जमिनीत गरजेपेक्षा जास्त झिंकचे प्रमाण असल्यास लोहाची कमतरता अधिक तीव्र होते.

उपाय ः
- लोहाची कमतरता दिसून आल्यास, फेरस सल्फेट ५० ग्रॅम किंवा चिलेटेड फेरस २० ग्रॅम प्रति १० लिटर पाणी या प्रमाणात मिसळून फवारणी करावी.
- लोहाची कमतरता असलेल्या जमिनीत, शिफारशीत अन्नद्रव्यांसोबत (१२०:६०:४० नत्र:स्फुरद :पालाश किलो प्रति हेक्टर), हिराकस २० किलो (हेक्टरी १०० किलो शेणखतात १५ दिवस मुरवून) जमिनीतून द्यावे.

जस्ताची कमतरता ः
- गहू पिकात उच्च प्रतीचे दाणे भरण्यासाठी झिंक हा घटक अत्यंत आवश्यक आहे. अल्कधर्मी व चुनखडीयुक्त जमिनीत जस्ताची उपलब्धता कमी असते. तसेच स्फुरदाचा गरजेपेक्षा जास्त प्रमाणात पुरवठा केल्यास झिंकची कमतरता दिसून येते.
- झिंक कमतरतेची लक्षणे नवीन पानांवर दिसून येते. शिरांमधील भाग पिवळा होतो.
- जास्त प्रमाणात कमतरता असल्यास पाने पांढरी होतात.
- वनस्पतीची उंची आणि पानांचा आकार कमी होतो.

उपाय ः
झिंक सल्फेट ५० ग्रॅम किंवा चिलेटेड झिंक २० ग्रॅम प्रति १० लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी.

बोरॉन कमतरता ः
- गहू पिकामध्ये फुलांतील कळीचा रंग फिक्कट हिरवा होऊन कमी मरते. परागीभवन क्रियेत अडथळा येऊन ओंब्यात दाणे कमी भरतात.
- जास्त सामू, हलक्या आणि चुणखडीयुक्त जमिनीत कमतरतेची लक्षणे दिसून येतात.

उपाय ः
- माती परीक्षणानुसार जमिनीतील बोरॉनचे प्रमाण ०.५ मिलिग्रॅम प्रतिकिलो (पीपीएम)पेक्षा कमी असल्यास बोरॉनची कमतरता आहे असे समजावे. त्यासाठी जमिनीतून बोरॅक्स २ किलो प्रति एकर प्रमाणे पेरणीवेळी शेणखतात मिसळून द्यावे.
- फवारणीद्वारे बोरीक ॲसिड ५ ते १० ग्रॅम प्रति १० लिटर याप्रमाणे फवारणी करावी.

गव्हाच्या अधिक उत्पादनासाठी अन्नद्रव्ये शिफारस ः
पेरणीनंतर ५५ आणि ७० दिवसांनी १९:१९:१९ या विद्राव्य खताची २०० ग्रॅम प्रति १० लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी.

- डॉ. योगेश पाटील, ९४२१८८६४७४
(डॉ. पाटील हे कृषी संशोधन केंद्र, निफाड, जि. नाशिक, तर डॉ. आदिनाथ ताकटे
हे एकात्मिक शेती पद्धती, महात्मा फुले कृषी विद्यापीठ, राहुरी येथे मृद्‍ शास्त्रज्ञ आहेत.)