Nursery Business : कोणत्याही उद्योग धंद्याप्रमाणे रोपवाटिका हा सुद्धा एक व्यवसाय समजला जातो. तसेच रोपवाटिकेत वेगवेगळ्या स्वरूपाची कामे करण्यासाठी मजुरांची गरज भासते. हे मजूर वेगवेगळ्या प्रकारचे असतात व त्यासाठी मजुरीचे वेगवेगळे दरही असतात.

रोपवाटिकेत मजुरांची गरज कमी जास्त असते, तसेच त्यांच्या काही अडचणीही असतात. त्यामुळे मजूर व्यवस्थापन ही एक महत्त्वाची बाब आहे. पावसाळ्यात कलमे - रोपांची आगाऊ मागणी नोंदवून काही तरतुदी केल्या तर पाऊस पडल्यानंतर एकदम मागणी वाढते.

त्या काळात धांदल उडत नाही व कमी मजुरीत काम करता येते. मजुरांची उपलब्धता व त्यातील अडचणी यांचा परिणाम रोपवाटिकेच्या उत्पादनावर व उत्पन्नावर होतो. मजुरीवरील एकूण खर्च २५ टक्के तर व्यवस्थापनाचा खर्च ३० टक्केच्या आत असावा. मजूर व्यवस्थापनात पुढील बाबी महत्त्वाच्या समजल्या जातात...

- गरजेप्रमाणे मजूर कामावर ठेवावेत. कमी मजुरांकडून अधिक काम करवून घेणे तसेच अधिक मजुरांकडून कमी काम करून घेणे टाळावे.

- बालमजूर, नेहमी आजारी पडणारे मजूर, व्यसनी मजूर, हट्टी मजूर, भांडखोर, चुगलखोर, भुरटे, अनियमित वागणारे अशांना मजूर म्हणून कामावर ठेवणे टाळावे.

- मजुरी वेळेवर व नियमितपणे द्यावी.

- मजुरांना अडीअडचणीत आर्थिक मदत करावी.

- प्रामाणिक मजुरांना जादा केलेल्या कामाचा ओव्हर टाइम अगर वेगळा मोबदला द्यावा.

- मजुरांच्या शैक्षणिक, आरोग्य विषयक, सामाजिक अडचणी सोडविण्याचा प्रयत्न करावा.

- रोपवाटिकेतील कामे सुलभ होण्यासाठी काही सुविधा द्याव्यात. उदाहरणार्थ - सावली, पिण्याचे पाणी, मधली सुट्टी, विश्रांती इत्यादी.

- एखाद्या कामात मध्येच बदल करू नये. तसेच एकाच कामावरील मजूरही वारंवार बदलू नयेत.

- मजुरांच्या असहायतेचा गैरफायदा घेऊ नये.

- मजुरांचाही काही बाबतीत सल्ला घ्यावा. त्यांना विश्‍वासात घ्यावे. इतर बाबीमुळे होणारे नुकसान मजुरांवर ढकलू नये. मजुरांना मार्गदर्शन करावे, त्यांची क्षमता वाढविण्याचे प्रयत्न करावेत. मजूरविषयक कायद्याचे पालनही करावे.

- ही सर्व कामे अथवा या बाबी वरवर जरी सहज व सोप्या वाटत असल्या तरी त्यांची अंमलबजावणी करणे अवघड व कुशलतेचे काम आहे. हे ज्या रोपवाटिकेत साध्य होते, ती रोपवाटिका निश्‍चिती शाश्‍वत फायद्याची ठरते.

लेखक - प्रा. प्रवीण सरवळे, डॉ. शरदचंद्र पवार कृषी महाविद्यालय, बारामती, जि. पुणे (९७६७८३८१६५)