Formula of Increase Turmeric : महाराष्ट्र राज्यातील एकूण हवामानाचा विचार केला असता हळद हे पीक उत्तमरीत्या घेता येते. अक्षय तृतीयेचा मुहूर्त हळद लागवडीसाठी शुभ मानला जातो. तेथून पुढे हळद लागवडीस प्रारंभ केला जातो. हळद लागवड क्षेत्रात दिवसेंदिवस वाढ होत आहे, परंतु उत्पादकता कमी होत असल्याचे निदर्शनास येत आहे. निर्यातक्षम व गुणवत्तापूर्ण हळद उत्पादनासाठी आणि अधिक उत्पादकतेसाठी पूर्वमशागतीपासून ते प्रक्रियेपर्यत योग्य व्यवस्थापन करणे अत्यंत आवश्यक आहे.

सुयोग्य जमिनीची निवड

हळद पिकात उत्पन्नाचा मुख्य स्रोत हा जमिनीत वाढणारा कंद असतो. त्यामुळे मध्यम प्रतीची, काळी, पाण्याचा चांगला निचरा होणारी जमीन लागवडीस निवडावी.

जमिनीचा सामू ६.५ ते ७.५ च्या दरम्यान असावा. जमिनीची खोली साधारणपणे २० ते २५ सेंमी असावी. सेंद्रिय कर्बाचे प्रमाण ०.५ टक्क्यांपेक्षा जास्त असावे. सेंद्रिय कर्बामुळे जमिनीतील सूक्ष्मजीव कार्यरत होऊन कार्बन आणि नत्र यांचे योग्य गुणोत्तर राखले जाते. जिवाणूंची कार्यक्षमता वाढून अन्नद्रव्यांची उपलब्धता वाढते.

जमिनीचा पोत चांगला राखण्यासाठी द्विदल किंवा हिरवळीची पिके जसे ताग, धैंचा शेतात गाडून पूर्वमशागत करावी.

भारी काळ्या, चिकण व क्षारयुक्त जमिनी या हळद लागवडीस योग्य नसतात. अशा जमिनीमध्ये हळद पिकाच्या पाल्याची वाढ जास्त होते, परंतु कंद चांगले पोसले जात नाहीत. उत्पादन कमी मिळते.

हळदीचे कंद जमिनीमध्ये साधारणतः एक फूट खोलीवर वाढतात. त्यामुळे लागवडीपूर्वी एक फूट खोलीवरील माती परीक्षण करावे. माती परीक्षणामुळे खतांचे नियोजन करणे सोईचे होते.

लागवडीसाठी निवडलेल्या जमिनीमध्ये पाण्याचा निचरा चांगला होत नसल्यास कंदकुज होण्याची शक्यता असते. हलक्या जमिनीत सरासरी उत्पादन मिळविण्यासाठी जमिनीची सुपीकता वाढवावी, पोत सुधारावा, जमिनीची चांगली मशागत करावी. शक्यतो चुनखडीयुक्त जमिनीत हळद पीक घेणे टाळावे. अशा जमिनीत पिकावर सतत पिवळसरपणा दिसून येतो. पिकाची वाढ समाधानकारक होत नाही.

माती परीक्षण

जमिनीचे माती परीक्षण करूनच रासायनिक खतांचा वापर करावा. कारण एखादा अन्नघटक शिफारशीत प्रमाणापेक्षा कमी अथवा अधिक पडला तरी त्याचा परिणाम लगेचच पिकाच्या वाढीवर झालेला दिसून येतो. उदा. हळदीला नत्र घटक जास्त झाल्यास शाकीय वाढ खूप जास्त होते आणि हळद काडावरती जाते. हळद हे कंदवर्गीय पीक असल्याने जेवढे अधिक फुटवे येतील तेवढे कंदाचे वजन वाढेल. आणि कंद मोठा होऊन उत्पादन वाढीस मदत होते.

ज्या जमिनीत अन्नद्रव्यांचे प्रमाण जास्त, साहजिकच तिची सुपीकता जास्त असल्याने केवळ शाकीय वाढ जोमाने होते; परंतु अशा जमिनीत वाढणारे कंद कमी पोसतात. त्यांचा आकार अतिशय लहान राहतो. म्हणून हळद लागवडीसाठी निवडलेल्या जमिनीचे परीक्षण करून घ्यावे. परीक्षण अहवालानुसार शिफारशीत प्रमाणात खते देणे सोयीचे होते, परिणामी उत्पादनात वाढ होते.

पूर्वमशागत

हळद लागवडीपूर्वी पूर्वमशागत करणे फार महत्त्वाचे आहे. यामध्ये प्रामुख्याने नांगरट, ढेकळे फोडणे, शेताच्या कडा कुदळीने किंवा टिकावाने खणून काढाव्यात.

हळद हे जमिनीत वाढणारे खोड आहे. त्यामुळे जमीन जितकी भुसभुशीत तितके हळदीचे उत्पादन चांगले मिळते. पहिले पीक काढल्यानंतर ट्रॅक्‍टरच्या साह्याने २५ ते ३० सेंमीपर्यंत खोल नांगरट करून घ्यावी. त्याचवेळी जमिनीमधील कुंदा, हराळी, लव्हाळ्याच्या गाठी यांसारखे बहुवर्षीय तणांचे अवशेष मुळासह काढून जाळून नष्ट करावेत.

पहिल्या नांगरटीनंतर कमीत कमी १ ते २ महिन्यांनी दुसरी नांगरट आडवी करावी. दुसऱ्या नांगरटीपूर्वी शेतात मोठी ढेकळे दिसत असल्यास तव्याचा कुळव मारून नंतर नांगरट करावी. हेक्‍टरी ३५ ते ४० टन चांगले कुजलेले शेणखत शेतात पसरून घ्यावे.

रुंद वरंबा पद्धतीने लागवड

ठिबक सिंचन सारख्या आधुनिक सिंचन सुविधा उपलब्ध असल्यास रुंद वरंबा पद्धतीने लागवड केल्यास फायदेशीर ठरते. या पद्धतीने लागवड केल्यास गड्डे चांगले पोसतात आणि उत्पादनात वाढ होण्यास मदत होते. रुंद वरंबा तयार करताना १२० सेंमी अंतरावर सऱ्या पाडाव्यात, त्या सऱ्या उजवून ६० ते ७५ सेंमी माथा असलेले २० ते ३० सेंमी उंचीचे व उताराचे प्रमाण लक्षात घेऊन योग्य त्या लांबी रुंदीचे वरंबे (गादीवाफे) पाडावेत. वरंब्याचा माथा सपाट करून घ्यावा, त्यानंतर ३० बाय ३० सेंमी अंतरावर लागवड करावी. लागवडीवेळी गड्डे पूर्ण झाकले जातील याची दक्षता घ्यावी. एका गादीवाफ्यावर दोन ओळी बसवाव्यात. या पद्धतीसाठी जमीन समपातळीत असणे गरजेचे असते.

लागवड हंगाम व बेणे निवड

हळदीची लागवड साधारणपणे एप्रिल महिन्याचा मध्य ते जून महिन्याच्या पहिल्या आठवडा या दरम्यान पूर्ण करावी. लागवडीस उशीर झाल्यास त्याचा उत्पादनावर अनिष्ट परिणाम झाल्याचे दिसून येते. हळद लागवडीच्या दृष्टीने बेणे निवड ही अत्यंत महत्त्वाची आहे. एक हेक्टर हळद लागवडीसाठी २५ क्विंटल जेठा गड्डे (म्हणजेच मातृकंद आकाराने त्रिकोणाकृती) बियाणे आवश्यक असते. जास्त उत्पादन घेण्याच्या दृष्टीने अंगठे गड्डे आणि हळकुंड बेण्यापेक्षा जेठे गड्डे वापरल्याने उत्पादन अधिक येते.

लागवडीसाठी निवडलेले बेणे वजनाने साधारण ५० ग्रॅमपेक्षा अधिक, सशक्त, निरोगी तसेच रसरशीत, नुकतीच सुप्तावस्था संपवून थोडेसे कोंब आलेले असावेत. गड्डे स्वच्छ करून त्यावरील मुळ्या काढून घ्याव्यात. कुजलेले, अर्धवट सडलेले बेणे लागवडीसाठी वापरू नये. जेठे गड्डे उपलब्ध होत नसतील तर बगल गड्डे (४० ते ५० ग्रॅम वजनाचे) किंवा हळकुंडे (३० ग्रॅमपेक्षा वजनाने मोठे) बेणे म्हणून वापरावे. निवडलेली हळकुंडे ठळक, लांब, जाड, ठसठशीत वाढलेली, निरोगी आणि एकसमान आकाराची (भेसळमुक्त) असावीत. हळकुंडे जमिनीमध्ये समांतर वाढतात. अशावेळी दोन ओळींत शिफारस केल्याप्रमाणे पुरेसे अंतर ठेवावे. बेणे जमिनीच्या समांतर लावावे. लागवडीपासून २१ ते २६ दिवसांत संपूर्ण उगवण होते.

खत व्यवस्थापन

हळदीस सेंद्रिय खतांचा भरपूर पुरवठा केल्यास भरपूर उत्पादन मिळते. त्यासाठी हेक्‍टरी ३५ ते ४० टन चांगले कुजलेले शेणखत लागवडीपूर्वी पूर्वमशागतीच्या वेळी जमिनीत मिसळावे. शेणखतामुळे गड्ड्यांची चांगली वाढ होते. पुरेसे शेणखत उपलब्ध नसल्यास इतर सेंद्रिय निविष्ठांचा वापर करावा.

रासायनिक खतांमध्ये एक हेक्‍टर क्षेत्रासाठी २०० किलो नत्र, १०० किलो स्फुरद आणि १०० किलो पालाश द्यावे. संपूर्ण स्फुरद आणि पालाश लागवडीवेळी द्यावे. नत्र दोन समान हप्त्यांत विभागून द्यावे. नत्राचा पहिला हप्ता (१०० किलो नत्र) लागवडीनंतर ४५ दिवसांनी तर उर्वरित नत्राची मात्रा १०० किलो भरणी वेळी म्हणजेच लागवडीनंतर २.५ ते ३ महिन्यांनी द्यावे. भरणी वेळी हेक्‍टरी २ टन निंबोळी किंवा करंजी पेंडीचा वापर करावा. सोबत पुन्हा फेरस सल्फेट आणि झिंक सल्फेट प्रत्येकी १२ किलो द्यावे.

पाणी व्यवस्थापन

हळद लागवड एप्रिल-मे महिन्यात होत असल्याने सुरुवातीच्या काळात पाऊस पडेपर्यंत पाण्याची अत्यंत आवश्‍यकता असते. कारण या दरम्यानच्या काळात मुळांकडून स्थिरता प्राप्त होण्यासाठी महत्त्वाचा कालावधी असतो.

लागवडीनंतर आंबवणीचे पाणी ४ ते ६ दिवसांच्या अंतराने द्यावे. जमिनीच्या प्रतीनुसार हा कालावधी कमी-जास्त ठेवावा. पावसाळा सुरू झाल्यानंतर जमिनीच्या मगदुरानुसार पाणी देण्याचे नियोजन करावे. पावसाचे पाणी जमिनीमध्ये साठून राहणार नाही याची दक्षता घ्यावी.

ठिबक सिंचन

रेताड जमिनीमध्ये तुषार किंवा ठिबक सिंचनाचा उपयोग करावा. ठिबकचा वापर करावयाचा असल्यास रुंद वरंबा पद्धतीने लागवड करावी. दोन लॅटरमधील अंतर ४ ते ५ फूट ठेवावे. दोन तोट्यांमधील अंतर जमिनीच्या प्रतीनुसार ३० ते ४० सेंमी ठेवावे. ड्रीपरचा ताशी प्रवाह १.५ ते २.० लिटर इतका ठेवावा.

ठिबक सिंचनामुळे हळदीच्या मुळांजवळील मातीत वाफसा टिकून राहतो. तसेच ठिबक सिंचनाच्या माध्यमातून विद्राव्य खतांचा वापर केल्यास पिकाच्या गरजेनुसार खते देता येतात.

आंतरपिकांची निवड

हळदीची मुळे आणि निवडलेल्या आंतरपिकाची मुळे जमिनीत एका खोलीवर येणार नाहीत याची खबरदारी घ्यावी. २५ टक्के सावलीमध्ये हळद पीक चांगले वाढते. हळद लागवडीसाठी निवडलेली आंतरपिके ही हळद पिकापेक्षा उंचीने कमी तसेच पसाऱ्याने कमी जागा व्यापणारी असावीत. हळद पिकाची लागवड केल्यापासून ३ ते ३.५ महिन्यांनी फुटवे येऊन कंद पोसण्यास सुरुवात होते. हळकुंडे येण्याच्या कालावधीपूर्वी आंतरपिकाची काढणी करणे फायदेशीर ठरते. आंतरपिकासाठी घेवडा, झेंडू, मिरची, कोथिंबीर, तूर, उडीद, मूग या पिकांची निवड करावी. मका हे पीक आंतरपीक म्हणून घेऊ नये. कारण मक्यामुळे हळद उत्पादनामध्ये १५ ते २० टक्के घट येते.

सुधारित वाणांची निवड

अधिक उत्पादनासाठी नव्याने विकसित केलेल्या सुधारित वाणांची निवड करावी. सुधारित वाण हे अधिक उत्पादनक्षम, अधिक उतारा देणारे तसेच कीड-रोगांस प्रतिकारक असतात. लागवडीसाठी घरचे बेणे वापरत असल्यास दर पाच वर्षांनी बेणे बदलावे.

निवडलेल्या वाणामध्ये कुरकुमीनचे प्रमाण ५ टक्के पेक्षा अधिक असावे.

लागवडीसाठी फुले हरीद्रा, फुले स्वरूपा, सेलम, राजापुरी, कृष्णा, टेकुरपेटा, वायगांव, सुवर्णा, सुगुणा, सुदर्शना, प्रतिभा, आयआयएसआर केदारम, बीएसआर-१, बीएसआर-२, राजेंद्र सोनिया, मेघा या सुधारित वाणांची निवड करावी.

डॉ. मनोज माळी, ९४०३७ ७३६१४

(लेखक महात्मा फुले कृषी विद्यापीठ, राहुरी अंतर्गत हळद संशोधन केंद्र, कसबे डिग्रज,

जि. सांगली येथे प्रभारी अधिकारी म्हणून कार्यरत आहेत.)