डॉ. गणेश पवार, डॉ. अभिनंदन पाटील, डॉ. अशोक कडलग

भाग १

Sugarcane Farming Management : उसाचे जास्तीत जास्त उत्पादन व कारखान्यास अधिक साखर उतारा मिळण्यासाठी शास्रोक्त पद्धतीने ऊस तोडणी व्यवस्थापन करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. तोडणी व्यवस्थापनामध्ये प्राप्त परिस्थितीमध्ये  पारंपरिक व यंत्राच्या साह्याने योग्य पक्वता अवस्थेत ऊस तोडणी करणे आवश्यक आहे. तसेच कमीत कमी वेळेमध्ये गाळपास पोहोचविणे आणि कारखाना पूर्ण क्षमतेने चालवण्यास पुरेशा प्रमाणात ऊस पुरवठा करणे हे महत्त्वाचे उद्दिष्ट आहे. 

ऊस तोडणी व्यवस्थापनातील घटक 

संपूर्ण गाळप हंगामात पूर्ण क्षमतेने कारखाना सुरू ठेवण्यासाठी खात्रीपूर्वक मोठ्या प्रमाणात ऊस उपलब्धता.

दर्जेदार प्रतिच्या ऊसाची गाळप हंगामात उपलब्धता.

पुरेशा प्रमाणात ऊस तोडणी कामगार व तोडणी यंत्राची उपलब्धता.

योग्य प्रकारे ऊस तोडणी पद्धत.

तोडणी झाल्यानंतर तत्काळ व जलद वाहतूक व्यवस्था.

योग्य पक्वतेच्या ऊसाची तोडणी योग्य वेळेवर होणे गरजेचे.

काही कारणास्तव जर ऊसपुरवठा कमी होत असेल तर आपत्तीकालीन यंत्रणा तयार असावी.

वरील प्रत्येक घटकाचे योग्य नियोजन व अंमलबजावणी अत्यंत महत्त्वाची आहे. या सर्व नियोजनासाठी कारखान्याकडे सक्षम व प्रशिक्षित ऊस विभाग व पुरेशा मनुष्यबळाची व अचूक संपर्क यंत्रणेची आवश्यकता आहे.

गाळपासाठी उपलब्धता 

गाळप क्षमतेप्रमाणे पुरेशा प्रमाणात उसाची उपलब्धता व्हावी, रोजची तोडणी व गाळप यांचे योग्य संतुलन असावे. सुरुवातीस गाळप क्षमता १२५० टीसीडी एवढी होती. त्यानंतर त्यात २५०० टीसीडी इतकी वाढ झाली. सध्या राज्यातील बहुतांश कारखान्यांची गाळप क्षमता ५००० टीसीडीपेक्षा जास्त आहे.

कारखान्याच्या गाळप क्षमतेनुसार उसाचा खात्रीशीर पुरवठा होण्यासाठी योग्य प्रकारे वाणनिहाय  लागवड होणे आवश्यक आहे. तसेच लागणीची प्रत्येक आठवडानिहाय नोंद तारीख उपलब्ध असणे महत्त्वाचे आहे. लागण वेळापत्रकामध्ये वेगवेगळ्या वाणांची पक्वता गटांनुसार वेगवेगळ्या कालावधीमध्ये लागण करावी. त्यामुळे गाळप हंगामामध्ये योग्यप्रकारे तोडणी नियोजन करून कारखाना संपूर्ण क्षमतेने चालविण्यास मदत होईल.

दोन हजार पाचशे टीसीडी क्षमतेच्या कारखान्यासाठी साधारणपणे ८० टन प्रति हेक्टरी उत्पादन असलेल्या साधारणतः ३२ हेक्टर क्षेत्राची प्रतिदिन गरज लागते. ही गरज भागवण्यासाठी कार्यक्षेत्रातील विविध गटातील उसाच्या वाणानुसार व लागवडीनुसार उसाचे प्रति हेक्टरी उत्पादन / टनेज माहिती असणे आवश्यक आहे. त्यानुसार लागणीखालील ऊस क्षेत्राचे नियोजन करावे.

मागील वर्षीच्या खोडवा क्षेत्र व त्याच्या उत्पादनाची नोंद घेऊन खोडवा क्षेत्राची तोडणी अग्रक्रमाने कार्यक्रमात सामावून नियोजन करायला हवे. ऊस उत्पादकाकडून सभासदांच्या गटनिहाय ऊस लागवड नोंदी घ्याव्यात. वाणांच्या पक्वतेनुसार तोडणी नियोजन करावे. सध्या बहुतांश कारखान्याकडे संगणकीकृत व मोबाइल ॲपद्वारे ऊस लागण नोंदणी करण्यात येतात. त्यामुळे पक्वतेनुसार त्या त्या शेतकऱ्याचा ऊस तोडला जाईल याचे काटेकोर नियोजन करायला हवे. 

दर्जेदार उसाची उपलब्धता  गुणवत्तापूर्ण उसाची वैशिष्ट्ये

रसामध्ये सुक्रोजचे (साखरेचे) प्रमाण जास्त असावे.

साखर सोडून इतर पदार्थांचे प्रमाण (नॉन शुगर) कमी असावे.

रसाची शुद्धता चांगली आणि प्रमाण भरपूर असावे.

तंतुमय पदार्थांचे प्रमाण कमाल असावे.

वाळलेले पाचट, बांधणीचे वाडे, वाळलेला ऊस, माती व पानफुटव्यांची संख्या अत्यंत नगण्य असावी.

उसाच्या मध्यभागातील पोकळी (दशीचे प्रमाण), चिपाडाचे प्रमाण कमी असावे.

ऊस तोडणीचे वय

उसाचे व साखरेचे उत्पादन पक्वतेचे  वय आणि वातावरणावर अवलंबून असते. त्यामुळे वाणांच्या पक्वतेच्या गटांनुसार व वयानुसार त्यांची गुणवत्ता व सर्वोच्च उत्पादन पातळी ठरलेली असते. त्यासाठी लागणी तारीख व वाणनिहाय पक्वतेच्या गटानुसार, वाणांच्या तोडणी वेळा ओळखाव्या लागतात. ज्या वाणांमध्ये त्यांच्या सर्वोच्च पक्वतेचा कालावधी व गुणवत्ता उशिरापर्यंत टिकवून ठेवण्याची क्षमता असते असे वाण उपयुक्त ठरतात.

ऊस वाणांच्या पक्वतेमध्ये असणाऱ्या वैविध्यतेमुळे साखर उताऱ्यावर कमी जास्त प्रमाणात परिणाम होत असतो. गाळप हंगामाच्या सुरुवातीस कमी पक्वतेचा ऊस गाळपास आला, तर साखर उतारा कमी येतो. गाळप हंगाम ६ ते ८ महिन्यांपर्यंत असलेल्या कारखान्यांनी योग्यरीत्या वाणांच्या लागणीचे नियोजन केले नाही, तर त्यांना सुरुवातीचे फक्त १ ते २ महिने ऊस गाळपास उपलब्ध होतो. त्यानंतर मात्र अपरिपक्व ऊस गाळपास येतो. कारखाना कार्यक्षेत्रात जर १ ते २ वाणांचे कार्यक्षेत्र असेल, तर ही समस्या अधिक बिकट होते. उदा. दक्षिण कर्नाटकामध्ये जून ते ऑगस्ट या महिन्यांत लागण केली जाते व गाळप हंगाम जुलै ते मार्च असा असतो. त्यामुळे सुरुवातीच्या जुलै महिन्यामध्ये कमी पक्वतेचा ऊस गाळपास येतो. त्यानंतर हंगाम संपताना मार्चमध्ये अतिपक्वतेचा ऊस गाळपास येतो. बहुतांश क्षेत्रांमध्ये तुरा असलेला ऊस गाळप हंगाम लांबल्यानंतर गाळपास येतो. त्यामुळे उत्पादनात व साखर उताऱ्यात प्रचंड घट येते.

पश्‍चिम महाराष्ट्रामध्ये आडसाली लागण हंगाम क्षेत्रामध्ये ही अवस्था सर्वत्र दिसून येते. त्यामुळे आठवडानिहाय व वाणनिहाय खंडित लागण करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. त्यामुळे प्रत्येक आठवड्यात योग्य पक्वतेचा ऊस गाळपास येईल.

कमी वयाच्या व कमी पक्वतेच्या उसाच्या रसामध्ये सुक्रोजचे (साखरेचे) प्रमाण कमी असते व जास्त प्रमाणात रिड्युसिंग शुगर व शुद्धता कमी राहते. तसेच अतिपक्व उसामध्ये तंतुमय पदार्थांचे (फायबर) प्रमाण, रसाचे कमी प्रमाण व चोयट्याचे प्रमाण वाढून साखरेचा ऱ्हास सुरू होतो. त्यामुळे एकूण उत्पादन व उताऱ्यात घट येते. मध्यम पक्वता गटातील ऊस वाणांचे अधिकतम वय हे १३ ते १४ महिने, तर उशिरा पक्व होणाऱ्या गटातील वाणांचे वय १४ ते १५ महिने असते. लवकर पक्वता गटातील काही वाण ११ ते १२ महिन्यांत तोडणीस तयार होतात. अति लवकर पक्क होणाऱ्या गटातील वाणांचे वय हे १० ते ११ महिने असते.

वाणांचे मिश्रण/एकत्रीकरण

कारखान्याला गाळप सुरू झाल्यापासून उतारा टिकून ठेवण्यासाठी गाळप करताना त्यामध्ये पक्व झालेल्या इतर वाणांचे मिश्रण करून गाळप करावे. त्यामुळे उसाच्या रसाची प्रत व एकंदरीत गुणवत्ता टिकून राहते.

तुरा आलेल्या उसाची तोडणी 

तुरा आलेला ऊस हा एक प्रकारे हानिकारक तसेच फायदेशीर ठरणारा घटक आहे. यामुळे  उसाचे उत्पादन व साखर उताऱ्यात घट येते. उसाला आलेला तुरा फायदेशीर ठरतो, कारण तुरा येत असताना व आल्यानंतर उसामध्ये ८ ते १० आठवड्यांपर्यंत साखर सर्वोच्च पातळीवर जाते. त्या वेळी तुरा आलेल्या उसाची तोडणी केल्यास चांगला साखर उतारा मिळतो. नुकताच तुरा आलेल्या व तुरा येऊन तीन महिने झालेल्या उसाची तोडणी केली तर साचलेल्या साखरेचे विघटन होऊन वजन व उताऱ्यात घट येते.

तुरा आलेल्या उसाची गुणवत्ता व उत्पादन हे लागणीच्या वेळेवर अवलंबून असते. वेळेत लागण केलेल्या उसाला आलेला तुरा हा उसाची गुणवत्ता, उत्पादन व उताऱ्यावर सकारात्मक परिणाम करतो. त्या तुलनेत उशिरा लागण केलेल्या उसाला आलेला तुरा हा गुणवत्ता, उत्पादन व साखर उताऱ्यास  मारक ठरतो. त्यामुळे तुरा येणाऱ्या वाणांची लागण वेळेत व लवकर करावी. तुरा आल्यानंतर दीड ते दोन महिन्यांच्या आत तोडणी करावी. त्यानंतर मात्र उसामध्ये चोयट्याचे व तंतुमय पदार्थ वाढून साखरेचे प्रमाण कमी होऊन उसाचे व साखरेचे उत्पादन घटते. 

पोषक हवामान

उसाच्या पक्वतेसाठी मध्यम ते कमी आर्द्रता, मोजकेच सिंचन, रात्रीचे कमी तापमान व दिवसाचे उष्ण व प्रकाशित हवामान पोषक असते. अशा हवामानाचा फायदा मिळण्यासाठी उसाच्या वाढीसाठी सुद्धा पोषक वातावरण मिळायला हवे.

तोडणी पूर्वीचे सिंचन

परिपक्वता कालावधीत वाढ थांबल्यानंतरच ऊस पेरामध्ये साखर उतरला जाते. त्यासाठी नियंत्रित व मोजकेच सिंचन पाळ्याचे नियोजन करावे लागते. पक्वता कालावधीमध्ये उसाच्या पन्हाळीतील ओलाव्याचे प्रमाण हे ८४ ते ८५ टक्के वरून ७४ ते ७६ टक्क्यांपर्यंत खाली आणावे लागते. विविध वाण व लागणीच्या वेळेनुसार ऊस तोडणीचे किंवा पक्वतेचे वय साधारणपणे ११ ते १६ महिन्यांपर्यंत असते. उन्हाळ्यातील उशिराच्या तोडणी कालावधीमध्ये साखरेचा ऱ्हास झाल्यामुळे उताऱ्यात अधिक घट येते. सिंचनाच्या योग्य नियोजन केल्यास ही घट काही प्रमाणात टाळता येते.

- डॉ. गणेश पवार, ९६६५९६२६१७

- डॉ. अभिनंदन पाटील, ९७३७२७५८२१

(वसंतदादा शुगर इन्स्टिट्यूट, मांजरी, पुणे)