डॉ. पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठाच्या मृद विज्ञान व कृषी रसायनशास्त्र विभागातील अखिल भारतीय समन्वयित सूक्ष्म व दुय्यम अन्नद्रव्ये संशोधन प्रकल्पांतर्गत जिल्हानिहाय जमिनींचे सर्वेक्षण करण्यात आले. प्रत्येक जिल्ह्यातील तालुक्यांमधून जागतिक स्थळ प्रणालीचा वापर करून मातीचे नमुने गोळा करण्यात आले. त्याची तपासणी करून सूक्ष्म व दुय्यम अन्नद्रव्यांच्या सद्यःस्थितीची माहिती जमा झाली. भौगोलिक माहिती प्रणालीचा वापर करून राज्यातील जिल्हानिहाय सुपीकतेचे नकाशे भोपाळ येथील भारतीय मृदा विज्ञान संस्थेच्या मदतीने तयार करण्यात आले. त्याचा हा सारांश...

राज्यातील जमिनी

नत्र :   राज्यातील जमिनीत नत्राची कमतरता आहे. याचे मुख्य कारण म्हणजे सेंद्रिय कर्ब कमी (०.५ टक्क्यापेक्षा कमी) आहे. सेंद्रिय पदार्थांचे प्रमाण वाढवून जमिनीची नत्राचा पुरवठा करण्याची क्षमता वाढविणे गरजेचे आहे. स्फुरद : राज्यातील जमिनीत याचे प्रमाण मध्यम ते कमी आहे. पालाश : कोकण विभागात याचे प्रमाण मध्यम आहे. राज्याच्या इतर भागांतील काळ्या जमिनीत याचे प्रमाण जास्त ते अति जास्त आहे.

माती तपासणीतून पुढे आलेले निष्कर्ष  विदर्भातील जमिनी :   गंधक या दुय्यम अन्नद्रव्यांची कमतरता २५.७ टक्के मातीच्या नमुन्यात आढळली. सूक्ष्म अन्नद्रव्यांमध्ये जस्त ४९ टक्के, लोह १८ टक्के आणि बोरॉनची २० टक्के मातीच्या नमुन्यात कमतरता आढळली. मराठवाड्यातील जमिनी :  गंधकाची २९.४ टक्के नमुन्यामध्ये, तर सूक्ष्म अन्नद्रव्यांमध्ये जस्त ५१.५ टक्के, लोह १९.७ टक्के आणि बोरॉन २६.२ टक्के नमुन्यामध्ये कमतरता आढळली. कोकणातील जमिनी :  अतिपावसाच्या लाल जमिनीमध्ये गंधक या दुय्यम अन्नद्रव्यांची ४०.४ टक्के मातीच्या नमुन्यात कमतरता आढळली. सूक्ष्म अन्नद्रव्यांमध्ये बोरॉनची ५८.७ टक्के, जस्ताची २९.८ टक्के नमुन्यात कमतरता दिसून आली. पश्चिम महाराष्ट्रातील जमिनी :  गंधकाची कमतरता १४.३ टक्के, तर सूक्ष्म अन्नद्रव्यांमध्ये जस्त २०.७ टक्के, लोह २८.२ टक्के, बोरॉनची ५०.३ टक्के नमुन्यात कमतरता दिसून आली. राज्यात गंधक या दुय्यम अन्नद्रव्याची कमतरता २८.५ टक्के मातीच्या नमुन्यात दिसून आली. सूक्ष्म अन्नद्रव्यांमध्ये जस्त ३७.८ टक्के , लोह १६.५ टक्के, बोरॉन ३६ टक्के नमुन्यात कमतरता दिसून आली.

महत्त्वाचे मुद्दे  

जमीन आरोग्य व सुपीकता टिकविण्यासाठी अन्नद्रव्ये व्यवस्थापन  

जमिनीचे आरोग्य टिकविण्यासाठी नियोजन   अ)  दुय्यम व सूक्ष्म अन्नद्रव्यांचे व्यवस्थापन : गंधक : गंधकाची कमतरता असलेल्या जमिनीमध्ये विविध पिकांच्या शिफारशीनुसार (प्रतिहेक्टरी ३० ते  ४० किलो गंधक) जिप्सम किंवा बेन्टोनाईट-गंधक यामधून द्यावा. स्फुरद पुरवठा करण्यासाठी सिंगल सुपर फॉस्फेटचा नियमित वापर करावा. सेंद्रिय खते (शेणखत, कंपोस्ट इत्यादी) पीकफेरपालट, शेतावरील काडीकचरा यांचा नियमित वापर करावा.

जस्त :

लोह :

बोरॉन :  सेंद्रिय खतांचा शेतात नियमित वापर.  बोरोनेटेड मिश्रखत/बोरोनेटेड युरियाचा वापर जमिनीतून करावा.  कमतरता असलेल्या जमिनीत बोरॅक्स प्रतिहेक्टरी ३ ते ५ किलोपर्यंत वापर करावा.

संपर्क :  डॉ. राजेंद्र काटकर, ९४२२९३७५२३ (मृद विज्ञान व कृषी रसायनशास्त्र विभाग,  डॉ. पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठ, अकोला)