कधी काळी बाजरी (Pearl Millet), नाचणी (Ragi) सारखे भरडधान्ये (Millets) हमखास ताटात असायची, काळ बदलत गेला तसं ताटातल्या भरडधान्याची जागा सोकॉल्ड चपाती आणि पोळीने घेतली.

जेवणात चपाती असणं म्हणजे श्रीमंतीचं लक्षण झालं. पण आपणच पिकवलेल्या भरडधान्याचं महत्व आणि मार्केटींगची कला शेतकऱ्याला माहित नसल्यानं याचा फायदा व्यापाऱ्यांनी घेतला. आपल्या जवळचा निकृष्ट गहू, ज्वारी नाचणी उत्पादक भागात हे व्यापारी विकायचे.

खराब धान्याच्या बदल्यात नाचणी उत्पादक भागातून दुप्पट, तीप्पट नाचणी घेऊन जायचे. शेतकऱ्यालाही नाचणीचं आहारातलं महत्व माहित नसल्यान ते सुद्धा मीळल ते पदरात पाडून घ्यायचे. कधी काळी नाचणी, बाजरी ची काळी भाकरी खाणं गरिबी मानलं जायचं.

पण आता याच  शहरी मानसांना भरडधान्याच आहारातलं महत्व समजल्यानं खिजगणतीत पडलेल्या भरडधान्यांना सुगीचे दिवस येणार आहेत. तर हा विषय नेमका काय आहे? हे आज आपण पाहणार आहोत. 

नाचणी हे भरडन्यापैकी एक महत्वाचे पीक.  नाचणीची लागवड प्रामुख्याने खरिप हंगामात जास्त पाऊस पडणाऱ्या पश्चिम घाट विभाग, उपपर्वतीय विभाग व कोकण भागातील डोंगराळ भागात केली जाते. कोल्हापूर जिल्ह्याच्या पश्चिम भागात नाचणी हे पीक खरिपात घेतले जाते.

नाचणीचा स्वतःच्या घरातच उपयोग कमी होत गेल्याने आणि व्यापाऱ्यांकडून अत्यंत कमी किमतीत खरेदी होत असल्याने या ठिकाणी नाचणीचा पेरा घटत गेला.

त्यामुळे नाचणी उत्पादक शेतकरी कुटुंबाला नाचणीचं महत्त्व समजाव यासाठी येथील कृषी विभागाने प्रयत्न सुरु केले. यातच कृषी आयुक्तालय स्तरावरून आंतरराष्ट्रीय भरडधान्य वर्षानिमीत्त पौष्टिक भरडधान्यातील महत्वाच्या समजल्या जाणाऱ्या नाचणी पिकाचे क्षेत्र वाढवण्याचे आदेश आले. यासाठी नाचणीच्या बियाण्याची गरज लागणार होती.

त्यादृष्टीने बीगरहंगामी नाचणीचं बीजोउत्पादन घेण्यासाठी आत्मा, महाबीज आणि राष्ट्रीय कृषी संशोधन प्रकल्प, शेंडा पार्क यांच्या संयुक्त विद्यमाने उन्हाळी हंगामात नाचणी बीजोत्पादन प्रकल्प राबवण्याचे ठरले.

पन्हाळा तालुक्यात खरिपात नाचणीचं उत्पादन घेणाऱ्या शेतकऱ्यांच नाचणीचं बिजोत्पादन घेण्यासाठी प्रबोधन सुरू केले. उन्हाळी नाचणीच उत्पादन घेण्यासाठी अनेक शेतकऱ्यांनी नकार दिला कारण अपयश आले तर त्यांचा एक हंगाम वाया जाणार होता.

राज्यात उन्हाळी नाचणी लागवडी बाबत यापूर्वी संशोधन न झाल्याने कुठेही माहिती उपलब्ध नव्हती अशा परिस्थितीतही  हा प्रयोग राबवण्यासाठी १८ शेतकरी तयार झाले आणि १५ एकर क्षेत्रावर नाचणी लागवड करण्याचे ठरले. आत्मा विभागाकडून  शेतकऱ्यांना फुले नाचणी या अधिक उत्पादन क्षम नाचणी वाणासह बियाणे, खते, कीडकनाशके देण्यात आली. 

१५ डिसेंबर २०१८ ला गादीवाफ्यावर बियाणाची पेरणी झाली. पाच ते दहा जानेवारीच्या दरम्यान रोपांची मुख्य शेतात लागवड करण्यात आली.

गरजेनुसार पाणी आणि अत्यल्प प्रमाणात वाढीच्या अवस्थेत पिकाला खते दिली गेल्याने पिकाची वाढ खूप चांगली दिसून आली. खरीप हंगामापेक्षा पिकाची अधिक चांगली वाढ झाली.  खरीपात नाचणीचं प्रति एकरी चार ते सहा क्विंटल पर्यंत मिळणारं उत्पादन उन्हाळी हंगामात मात्र  १६ ते १८ क्विंटल पर्यंत गेलं.

शेतकऱ्याच्या गटातील पन्हाळा तालुक्यातील पिसात्री गावचे शेतकरी मलिंद पाटील यांनी सुरुवातीपासूनच नाचणी लागवडीची सर्व माहिती नोंद करुन ठेवली.

त्यामुळे उन्हाळी नाचणी लागवड व्यवस्थापनातील होणाऱ्या चुका, फायदे,तोटे समजत गेले. पुढल्या वर्षी त्यामध्ये सुधारणा करुन व्यवस्थापनात बदल केल्यामुळे उन्हाळी नाचणी खरिप नाचणी पेक्षा अधिक फायदेशिर असल्याचे लक्षात आले.

खरिपात नाचणी पीक मुरमाड जमिनीवर पूर्णतः निसर्गावर अवलंबून घेतलr जाते. उन्हाळी हंगामात मात्र काटेकोर नियोजनामुळे उत्पादनाचे नवे रेकॉर्ड तयार झाले.

नाचणीची काढणी झाल्यानंतर राहिलेले अवशेष जनावरांसाठी चारा म्हणूनही उपयोगी पडतात. त्यामुळे उन्हाळ्यातील नाचणी लागवड दुहेरी फायद्याची ठरली.

काढणी करताना झालेल्या चुकांमुळे बीज उत्पादन म्हणून जरी हा प्रयोग फसला असला तरी उन्हाळी हंगामात ऊस सोडून कमी खर्चात येणाऱ्या एका दुर्लक्षित राहिलेल्या नाचणीचा पर्याय उपलब्ध झाला.

त्यामुळे दुसऱ्या वर्षी पन्हाळा तालुक्यात ११० एकरांवर उन्हाळी नाचणीची लागवड झाली. नगर जिल्ह्यातील अकोले तालुक्यात देखील यानंतर उन्हाळी नाचणीच्या लागवडीबाबत प्रात्यक्षिके राबविण्यात आली.

शेतकऱ्यांना मार्गदर्शन करण्यासाठी मिलेट असोसीएशन, कोल्हापूर या नावाने एनजीओची स्थापना करण्यात आली आहे. 

या प्रकल्पासाठी कृषी विभागाचे तालुका तंत्रज्ञान अधिकारी पराग परिट, नाचणी सुधार प्रकल्पाचे डॉ. योगेश बन, कृषी विज्ञान केंद्र, तळसंदे चे जयवंत जगताप, कृषी महाविद्यालय, कोल्हापूरचे कृषी विद्यावेत्ता डॉ. अशोक पिसाळ यांचे मार्गदर्शन मिळाले. 

यापुढील काळात भरडधान्य उत्पादन ते प्रक्रिया आणि विक्रीसाठी शेतकरी उत्पादक कंपनीच्या माध्यमातून प्रयत्न केले जाणार आहेत. भरडधान्याची आहारातील आवश्यकता आंतरराष्ट्रीय स्तरावर मान्य झाली आहे. भरडधान्यात नाचणी पिकाला महत्त्वाचे स्थान आहे.

याचा प्रसार व प्रचार व्हायला अजून थोडा वेळ लागणार असला तरी  त्यानंतर मात्र नाचणीला चांगली मागणी असेल. मागणीच्या तुलनेने पुरवठा कमी असेल त्यामुळे हा उन्हाळी नाचणी लागवडीचा प्रयोग इतर शेतकऱ्यांना दिशादर्शक ठरणार हे मात्र नक्की.